gleba

Gleba — Gleba – naturalna, zewnętrzna i biologicznie czynna warstwa skorupy ziemskiej. Gleba ukształtowana jest ze zwietrzeliny skalnej w wyniku procesów glebotwórczych. Składa się z cząsteczek minerałów, rozpadającej się materii organicznej, wilgoci oraz powietrza. Dzieli się na część mineralną oraz organiczną. Ponadto gleba jest strukturą trójfazową, zbudowaną z fazy stałej, ciekłej i gazowej. Dyscyplina naukowa, której głównym przedmiotem zainteresowania jest gleba, to gleboznawstwo.

Trójfazowość gleby

Faza stała to cząstki mineralne oraz organiczne, tworzące glebę. Faza ciekła obejmuje wodę i roztwór glebowy, który tworzy się z rozpuszczonych cząstek organiczno-mineralnych. Faza gazowa to powietrze i para woda znajdujące się w glebie.

O – poziom organiczny,
A – poziom próchniczy,
B – poziom iluwialny,
C – poziom skały macierzystej. Źródło: wikipedia.

Czynniki glebotwórcze

Procesy glebotwórcze, które prowadzą do powstania gleby muszą być poprzedzone istnieniem tzw. czynników glebotwórczych. Zaliczamy do nich: organizmy żywe, działalność człowieka, czas, warunki wodne, klimat, rzeźbę trenu oraz skałę macierzystą. Niektórzy badacze wyłączają z tej listy rzeźbę terenu oraz czas, uznając je nie za czynniki, ale za warunki powstawania gleb, gdyż ich zdaniem nie uczestniczą one bezpośrednio w powstawaniu gleby.

Bezdyskusyjnie zaś głównym substratem, z którego powstaje gleba jest skała macierzysta. Przebieg procesu glebotwórczego zależy od rodzaju skały – jej składu mineralnego, wielkości ziaren oraz podatności na wietrzenie i na erozję. O wiele bardziej podatna na dalsze zmiany jest skała luźna, czego nie można powiedzieć o skale litej.

Warunki klimatyczne, które mają największy wpływ na kształtowanie gleby to przede wszystkim nasłonecznienie oraz intensywność opadów atmosferycznych. Warunkują one temperaturę oraz wilgotność gleby. Klimat może być czynnikiem dominującym w tworzeniu się gleb strefowych.

Woda z kolei wpływa na tworzenie się materiału skalnego (skały macierzystej), jej erozję i kolejne przekształcenia. Jest to najbardziej znamienne w przypadku powstawania gleb hydrogenicznych, ukształtowanych pod wpływem wód stojących lub przepływowych.
Rzeźba terenu tworzy dla gleby mikroklimat, na który składają się nachylenie terenu, ekspozycja na światło czy położenie nad poziomem morza.

Czynnikiem bardzo istotnym, a jednocześnie koniecznym w procesie powstawania gleby są mikroorganizmy żywe, które określają jej urodzajność oraz warunkują uwalnianie związków mineralnych. Jest to kluczowe nie tylko z perspektywy glebotwórczej. Organizmy żywe bytujące w glebie gwarantują ciągłość obiegu materii w przyrodzie i umożliwiają wzrost roślin.

Wpływ człowieka na kształtowanie gleby wynika głównie z prowadzenia działalności rolniczej oraz z karczowania lasów. Dokonuje on w ten sposób zmian w składzie mineralnym gleb, wywiera presję na tworzenie się próchnicy, procesy chemiczne i cieplne, a także na środowisko organizmów żywych. Gleby zniszczone przez przemysł lub w inny sposób przekształcone przez działalność człowieka nazywamy antropogenicznymi.

By HolgerK at English Wikipedia (Transferred from en.wikipedia to Commons.) [Public domain], via Wikimedia Commons

Funkcje gleby

Gleba pełni bardzo istotną funkcję w produkcji i rozkładzie biomasy, magazynowaniu próchnicy, oraz w przepływie materii. Stanowi środowisko życia wielu gatunków fauny, mikroflory oraz podziemnych organów roślin. Jest ważnym ogniwem w obiegu wody i pierwiastków mineralnych. Gleba to integralny element wszystkich środowisk i ekosystemów lądowych oraz niektórych ekosystemów płytkowodnych.

Struktury i rodzaje gleb

Różnorodność gleb jest ogromna, dlatego do uporządkowania występujących rodzajów i typów stosuje się jednostki taksonomiczne oparte na zróżnicowanych kryteriach, m. in. na kryteriach użytkowych, genetycznych lub przyrodniczych. Ważnym czynnikiem służącym kwalifikacji i ocenie danej gleby jest jej profil glebowy, czyli pionowy przekrój pedonu – najmniejszej trójwymiarowej bryły, która pozwala na określenie wszystkich właściwości gleby.

Ze względu na zawartość substancji organicznych, gleby dzielimy na:

• organiczne: zawierają powyżej 20% substancji organicznych, zaliczamy do tej grupy m.in. bagna i torfy
• nieorganiczne: zawierają mniej niż 5% substancji organicznej, np. piaski, glinyPolsce
• organiczno-mineralne: pośrednie ilości substancji organicznych z dwóch powyższych grup.

Kategorie ciężkości agrotechnicznej wydzielone na podstawie podgrup granulometrycznych:

• gleby bardzo ciężkie,
• ciężkie,
• średnie,
• lekkie,
• bardzo lekkie.

Szare gleby leśne. By own work (Own work) [Public domain], via Wikimedia Commons

W systematyce gleb wyróżnia się rzędy gleb, ich typy oraz podtypy, rodzaje i gatunki.

Systematyka gleb Polski z 2011 roku uwzględnia następujące rzędy gleb (z podziałem na podtypy):

• gleby inicjalne:

        – inicjalne skaliste,
        – inicjalne rumoszowe,
        – inicjalne erozyjne,
        – inicjalne akumulacyjne;

• gleby słabo ukształtowane:

        – rankery,
        – rędziny właściwe,
        – pararędziny,
        – arenosole,
        – mady właściwe,
        – gleby słabo ukształtowane erozyjne;

• gleby brunatnoziemne:       

        – brunatne eutroficzne,
        – brunatne dystroficzne,
        – mady brunatne,
        – rędziny brunatne;

• gleby rdzawoziemne:

        – rdzawe,
        – ochrowe;

• gleby płowoziemne:

        – płowe,
        – płowe zaciekowe,
        – płowe podmokłe;

• gleby bielicoziemne:

        – bielicowe,
        – bielice;

Zaorane czarnoziemy/Foto: Axel Hindemith / , via Wikimedia Commons

• gleby czarnoziemne:

        – czarnoziemy,
        – czarne ziemie,
        – rędziny czarnoziemne,
        – mady czarnoziemne,
        – gleby deluwialne czarnoziemne,
        – murszaste;

• gleby glejoziemne:

        – glejowe;

• vertisole:

        – vertisole eutroficzne
        – vertisole dystroficzne
        – vertisole próchniczne;

• gleby organiczne:

        – torfowe fibrowe,
        – torfowe hemowe,
        – torfowe saprowe,
        – organiczne ściółkowe,
        – organiczne limnowe,
        – organiczne murszowe;

• gleby antropogeniczne:

        – kulturoziemne,
        – industrioziemne,
        – urbiziemne,
        – słone i zasolone.

By Rockwurm (Own work) [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons