Woda zajmuje 71% powierzchni Ziemi, a jej wiek szacowany jest na 4,6 miliarda lat! Tylko 3% globalnych zasobów to jednak woda słodka, zdatna do picia dla człowieka i większości zwierząt. Nic dziwnego, że kwestia ochrony wody jest obecnie światowym priorytetem. Niestety, według Światowej Organizacji Zdrowia już ponad 785 milionów ludzi nie ma dostępu do podstawowej infrastruktury wodociągowej, a nawet 2 miliardy pije ze źródeł zanieczyszczonych odpadami!
- Jak określa się jakość wody?
- Cele ochrony wód według unijnego prawa
- Skąd się bierze zanieczyszczenie wody?
- Negatywne skutki zanieczyszczenia wód
- Na czym polega ochrona wód?
Jak określa się jakość wody?
Aby stan wód dało się precyzować i kontrolować potrzeba jasnego systemu klasyfikacji. W Unii Europejskiej od 2000 r. obowiązuje Ramowa Dyrektywa Wodna (Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej). Dotyczy ona wód śródlądowych (w tym podziemnych), wód przejściowych oraz przybrzeżnych i ma na celu ustanowienie mechanizmów zmierzających do ograniczenia ich zanieczyszczeń.
Wszystkie państwa członkowskie zobowiązane są więc do monitoringu stanu jakości wód – w naszym kraju zadanie to realizuje Główny Inspektor Ochrony Środowiska. Ocena jest przy tym dwutorowa i obejmuje stan chemiczny oraz stan ekologiczny. Ten pierwszy określa stężenie niebezpiecznych dla środowiska substancji, m.in. DDT, benzenu, rtęci, kadmu i innych metali ciężkich. Stan ekologiczny obejmuje natomiast elementy biologiczne, hydromorfologiczne oraz chemiczne i chemiczno-fizyczne. Ze względu na naturalne zróżnicowanie wód w różnych obszarach poszczególne wskaźniki nie są uniwersalne, ale mają charakter lokalny.
Od 2004 r. w Polsce na wzór Unii Europejskiej stosuje się pięcioklasowy system oceny jakości ekologicznej wód powierzchniowych i podziemnych, według którego:
- klasa I oznacza stan bardzo dobry, gdzie elementy biologiczne mają głównie charakter naturalny, a pozostałe elementy nie wpływają negatywnie na ludzkie zdrowie;
- klasa II to stan dobry powiązany z niewielkimi odchyleniami od naturalnego stanu, przy nieprzekroczonych stężeniach toksyczności;
- klasa III czyli stan umiarkowany obejmuje sytuacje takie jak okresowy zakwit glonów czy występowanie skupisk bakterii. W populacjach ryb można już wówczas zaobserwować zakłócenia struktury wiekowej;
- klasa IV to stan słaby, o wyraźnych odchyleniach od stanu normalnego, z występowaniem większych zbiorowisk organizmów, które normalnie nie powinny się w danym ekosystemie znajdować;
- klasa V, czyli stan zły, dotyczy sytuacji, w której odchylenia są bardzo duże i wiążą się z ograniczeniem różnorodności biologicznej;
- chemiczny stan wód określany jest natomiast po prostu jako dobry lub zły.
Cele ochrony wód według unijnego prawa
Podstawą ochrony wód w UE jest wspomniana wyżej Ramowa Dyrektywa Wodna. Jej głównym celem jest zapobieganie i ograniczanie zanieczyszczeń, promowanie zrównoważonego korzystania z zasobów wodnych, ochrona i poprawa środowiska wodnego oraz łagodzenie skutków suszy i powodzi. W efekcie we wszystkich państwach członkowskich powinno dojść do osiągnięcia pozytywnego stanu środowiska naturalnego.
- Dyrektywa 2006/118/WE dotycząca ochrony wód podziemnych, która ustanawia specyficzne kryteria oceny jakości i identyfikuje dominujące zjawiska hydrologiczne oraz ich znaczenie.
- Nowa Dyrektywa w sprawie Wody Pitnej (2021/2084) będąca uaktualnieniem dyrektywy z 1998 r. i wprowadzająca bardzo rygorystyczne normy jakości wody, jak również kroki zmierzające do zmniejszenia potencjalnego zanieczyszczenia u samego źródła. Przewiduje ona analizę całego łańcuch wody, od źródła do konsumenta.
- Dyrektywa 2006/7/WE dotycząca jakości wód w kąpieliskach, zwłaszcza sposobu ich monitorowania i upubliczniania wyników badań.
- Dyrektywa 91/271/EWG dotycząca ścieków komunalnych i mająca na celu ochronę środowiska naturalnego przed zgubnymi skutkami przedostawania się do niego ścieków miejskich oraz przemysłowych.
- Dyrektywa 91/676/EWG mająca na celu ochronę wód naturalnych przed azotanami pochodzącymi z rolnictwa. Długodystansowym zamierzeniem jest tutaj poprawa jakości wody pitnej oraz zmniejszenie eutrofizacji wód.
- Dyrektywa 2007/60/WE w sprawie oceny ryzyka powodziowego dla zdrowia ludzkiego, naturalnych ekosystemów, infrastruktury oraz własności prywatnej.
Dodajmy, że w ramach wyznaczonych przez ONZ 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju znajduje się punkt mówiący o zabezpieczeniu dostępu do pitnej wody oraz infrastruktury sanitarnej dla ludzi na całym świecie. Idea ta jest o tyle ważna, że możliwość umycia rąk w czystej wodzie uważana jest za podstawę zdrowia publicznego w skali globalnej, o czym mieliśmy możliwość dobitnie się przekonać w czasie pandemii Covid-19.
Skąd się bierze zanieczyszczenie wody?
Nie da się ukryć, że stan wód na świecie, zarówno oceanicznych, jak i zasobów słodkiej wody, stale się pogarsza. Winą za to zatrważające zjawisko obarczyć można cały szereg zjawisk i mechanizmów, w przeważającej części związanych oczywiście z ludzką działalnością.
Pierwszym i najpoważniejszym źródłem skażenia wód na świecie są ścieki przemysłowe. Codziennie ich hektolitry przedostają się do środowiska naturalnego niosąc ze sobą rtęć, azbest, ołów, kadm, siarkę, azotany i szereg innych niebezpiecznych substancji. Gdyby tego było mało ścieki komunalne produkowane są w olbrzymich ilościach przez gospodarstwa domowe – tutaj najpoważniejszym problemem jest zagrożenie bakteryjne, ale również zawartość szkodliwych związków chemicznych.
Niestety, wody zaśmiecane są również stałymi odpadkami bezmyślnie wrzucanymi do mórz, rzek, jezior, itd. Niektóre z nich potrzebują nawet 200 lat, aby ulec degradacji. Kolejnym problemem jest woda deszczowa ściekająca z terenów rolniczych i ogródków, zawierająca duże ilości pestycydów i herbicydów. Wreszcie, poważnym zagrożeniem są również wycieki ropy naftowej, która ze względu na swoją oleistą konsystencję dosłownie zadusza organizmy żyjące po powierzchnią mórz i oceanów. Samo zanieczyszczenie powietrza jest również czynnikiem sprawczym, bowiem woda deszczowa spadając przez atmosferę wypłukuje z niech toksyczne związki i ląduje na ziemi w postaci tzw. kwaśnych deszczów.
Negatywne skutki zanieczyszczenia wód
Jak pogorszenie się jakości wody wpływa na człowieka i świat, w którym żyjemy? Z analiz naukowych wynika, że konsekwencje mają charakter łańcuchowy i zagrażają esencji życia na Ziemi. Przede wszystkim wskazuje się:
- niepokojący wzrost ilości cyjanobakterii związanych ściśle z procesem eutrofizacji, który niszczy populacje ryb i innych organizmów wodnych;
- wysoką śmiertelność wynikającą z picia niezdatnej wody – wg. magazynu „The Lancet” w 2015 r. z tego powodu umarło 1,8 miliona ludzi na świecie;
- szerzenie się chorób bakteryjnych i pasożytniczych zwłaszcza w krajach słabo rozwiniętych;
- negatywne skutki zdrowotne wynikające z picia wody skażonej metalami ciężkimi i pestycydami – dotyczą one zwłaszcza dzieci oraz kobiet ciężarnych;
- zaburzenia rozmnażania u organizmów wodnych wynikające ze wzrostu poziomu substancji chemicznych w wodzie; efektem jest wymieranie kolejnych gatunków i masowe zubożenie ekosystemów jezior, rzek, mórz i oceanów;
- wyniszczanie wrażliwych gatunków wodnej flory i fauny, np. masowe wymieranie koralowców na świecie.
Na czym polega ochrona wód?
Znamy już podstawowe źródła problemów i cele współczesnych strategii mających na celu ochronę cennych zasobów wody. Klucz do sukcesu tkwi jednak oczywiście w realnych działaniach prowadzonych zarówno na skalę lokalną, jak i międzynarodową. Nawet najbardziej surowy monitoring i nakładanie sankcji na podmioty zanieczyszczające nie są bowiem wystarczające, aby realnie polepszyć jakość wody na świecie.
Podstawowe działania ochrony wód obejmują m.in.:
- Odprowadzanie do wody (lub gruntu) wyłącznie ścieków oczyszczonych. W praktyce sprowadza się to zarówno do budowy sieci kanalizacyjnych i nowych oczyszczalni ścieków, jak i do modernizacji tych już istniejących i inwestowaniu w czystsze technologie.
- Stosowanie w rolnictwie i gospodarstwie domowym wyłącznie środków ulegających szybkiej biodegradacji. Przekłada się to na ograniczenie stosowania nawozów i środków ochrony roślin (odpowiednie substancje, dawki i terminy) oraz używanie środków czystości zawierających mniej fosforu.
- Racjonalne zarządzanie pastwiskami celem redukcji odchodów zwierzęcych przedostających się do wód powierzchniowych.
- Ograniczenia dla ludności w korzystaniu z wodociągów w okresach suszy (np. zakaz podlewania);
- Inwestowanie w nowe, bezpieczne technologie przemysłowe oraz modernizacja tych uciążliwych. Oznacza to np. stosowanie zamkniętych obiegów wody, budowę oczyszczalni oraz instalowanie wydajnych filtrów.
- Izolowanie wysypisk śmieci i hałd odpadów przemysłowych od wód podziemnych oraz powierzchniowych (warstwy izolacyjne, oczyszczanie wód odpływowych).
- Odsalanie i oczyszczanie wód odprowadzanych z kopalni oraz z ulic (chociażby ograniczenie stosowania soli sypanej zimą na drogi);
- Kontrola i aktywne redukowanie gatunków inwazyjnych w ramach i wokół zbiorników wodnych;
- Rozwój czystszych form transportu wodnego.
Bibliografia
1. „History of the Clean Water Act” EPA, https://www.epa.gov/laws-regulations/history-clean-water-act, 14/07/2022
2. “Water protection and management” European Parliament, https://www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/74/water-protection-and-management, 14/07/2022
3. “Protecting and restoring Europe's waters: An analysis of the future development needs of the Water Framework Directive” Laurence Carvalho i in., https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S004896971835126X, 14/07/2022
4. “Water” United Nations, https://www.un.org/en/global-issues/water, 14/07/2022
5. „Water – at what cost?” WaterAid, https://washmatters.wateraid.org/sites/g/files/jkxoof256/files/Water%20%20At%20What%20Cost%20%20The%20State%20of%20the%20Worlds%20Water%202016.pdf, 14/07/2022
6. “8 big challenges for the water sector in the next 10 years” EurEau, https://www.eureau.org/about/8-big-challenges, 14/07/2022
7. “Water Pollution: Everything You Need to Know” NRDC, https://www.nrdc.org/stories/water-pollution-everything-you-need-know#effects, 14/07/2022