Gady (Reptilia) –
gromada zmiennocieplnych, owodniowców, których ciała pokryte są zrogowaciałym
naskórkiem, nieprzepuszczalnym dla
wody i
gazów. Tylko niektóre gady przystosowały się wtórnie do
życia w wodzie, reszta to typowo
lądowe. Ich nazwa łacińska – reptilia pochodzi od słowa repto, co oznacza „czołgać się”. Gady zostały zaliczone do
taksonu parafiletycznego – stanowią jedynie część
potomków swojego przodka, którego dzielą wraz z . Gdyby ptaki zaliczały się do tego samego taksonu co gady, byłaby mowa o grupie
monofiletycznej.
Systematyka gadów nie jest dokładnie sprecyzowana. W
ewolucji stanowią formę przejściową między a ptakami. Najbardziej prymitywnymi owodniowców (a gady to pierwsze owodniowce) były
synapsydy i zauropsydy różniące się od siebie głównie pod względem otworów skroniowych w czaszce.
Najbardziej intensywny
rozwój i podział gadów miał miejsce w mezozoiku. Wiele linii ewolucyjnych gadów wymarło (kopalne gady
naczelne, w tym dinozaury). Do czasów współczesnych przetrwały cztery
rzędy gadów, skupiające w sumie około 9 tys.
gatunków:
ŻółwieIch tułów chroniony jest w całości przez twardy
pancerz zbudowany ze zrośniętych tarczek, pokrytych płytkami rogowymi. Skorupa
żółwia jest zrośnięta z jego żebrami. Przykładowi przedstawiciele:
żółw błotny,
żółw stepowy,
żółwiak drapieżny.
KrokodyleDuże gady drapieżne, prowadzące ziemno-lądowy tryb życia. Przykładowi przedstawiciele
krokodyli:
krokodyl amerykański,
krokodyl syjamski,
krokodyl błotny,
krokodyl nilowy,
krokodyl różańcowy.
SfenodontyPrymitywnie zbudowane gady z nadrzędu lepidozaurów, stanowią grupę siostrzaną
łuskonośnych. Przedstawiciel: hatteria (dwa gatunki hatterii są jedynymi współcześnie żyjącymi reprezentantami sfenodontów).
ŁuskonośneNależą do nich
jaszczurki,
węże i amfisbeny.
Cechują się cienką i delikatną
skórą, rozdwojonym na końcu językiem i wydłużonym ciałem. Cechą najbardziej charakterystyczną są jednak
łuski pokrywające
grzbiet oraz boki oraz posiadanie tarczek obecnych na głowie i brzuchu. Przedstawiciele:
gniewosz plamisty,
gekon liścioogonowy,
pyton.
Gady w PolsceW żyje jedynie 9 gatunków gadów i wszystkie są chronione. Należą do nich:
żółw błotny,
padalec zwyczajny,
jaszczurka zwinka,
jaszczurka zielona,
jaszczurka żyworódka,
żmija zygzakowata,
zaskroniec zwyczajny,
wąż Eskulapa oraz
gniewosz plamisty.
Cechy charakterystyczne gadów:- zmiennocieplność: gady dostosowują temperaturę ciała do zmieniających się warunków otoczenia – ich twarda skóra nie posiada gruczołów potowych, więc nie są w stanie odprowadzać nadmiaru ciepła i wilgoci poprzez wydzielanie pot;
- serce składające się z 3 części: 2 przedsionki i 1 komora z niepełną przegrodą (wyjątek stanowią krokodyle, u których komory serca są 2);
- jaskrawe ubarwienie: cechę tę przejawia wiele gadów i poszczególnych ich gatunków, choć nie wszystkie;
- silnie skostniały szkielet, praktycznie pozbawiony chrząstek;
- czaszka łączy się z kręgosłupem pojedynczym kłykciem potylicznym;
- obecność okien skroniowych;
- długi i ruchliwy ogon.
Budowa i wygląd ciała gadówZęby gadów umiejscowione są na brzegu
pyska. Mają identyczny, stożkowaty kształt. Wyjątek stanowią żółwie, które w ogóle nie posiadają uzębienia oraz
jadowite gatunki gadów, których przedstawiciele posiadają zęby jadowe. Dotyczy to wielu gatunków węży oraz jadowitej jaszczurki helodermy.
Gadzi ogon napędza
ruch, w wodzie ułatwia
pływanie. U dużych gatunków stanowi również skuteczną broń z walce z przeciwnikiem. Uderzenie ogona (np. w starciu z krokodylem) może zupełnie obezwładnić napastnika. Ogon może uratować życie gada również w inny sposób. U mniejszych gadów, będących niżej w
łańcuchu pokarmowym, oddziela się on od reszty ciała dzięki skurczom
mięśni. Autonomia gadziego ogona pozwala wywinąć się ze szczęk drapieżnika. Utracony ogon jest zdolny do częściowej
regeneracji.
Skóra gadów jest sucha i szorstka (czasem delikatna). Pokrywają ją zrogowaciałe łuski lub tarcze. Rogowe łuski węży i jaszczurek zachodzą na siebie dachówkowato. Gady, podobnie jak , „wymieniają” skórę na nową w procesie linienia.
Linienie to zrzucanie zewnętrznych – zużytych i zniszczonych – warstw naskórka. Może zachodzić kilka razy do
roku i jest regulowane przez
układ hormonalny.
Wiele gatunków gadów przyciąga
wzrok jaskrawym ubarwieniem. Gady mogą zmieniać
kolor skóry dzięki gruczołom pigmentacyjnym, znajdującym się w głębszych
warstwach naskórka. Przystosowanie to może mieć różne funkcje. Niektóre gady przebarwiają się wyłącznie w
okresie godowym. Najbardziej skrajnym, a jednocześnie intrygującym przypadkiem jest tutaj kameleon, który zmienia barwę dostosowując ją do otoczenia, dzięki czemu zyskuje świetny kamuflaż. Ubarwienie kameleona zmienia się też w zależności od aktualnego nastroju gada.
Rozmnażanie gadówGady należą do kladu owodniowców, czyli kręgowców wyposażonych w zdolność rozwoju zarodkowego na lądzie.
Zarodek tworzy błony
płodowe. To cecha, którą dzielą z ssakami i ptakami. Są ponadto rozdzielnopłciowe.
Zapłodnienie następuje wewnętrznie, jest
jajorodne, jajożyworodne lub
żyworodne.