Kałamarnice (Teuthida)

Kałamarnice, kalmary, kalmarokształtne (Teuthida) rząd głowonogów (Cephalopoda) z podgromady płaszczoobrosłych (Coleoidea) obejmujący ok. 300 gatunków występujących w pełnosłonych morzach i oceanach kuli ziemskiej.

Występowanie i środowisko życia
Kałamarnice są głowonogami morskimi żyjącymi w pełnosłonych wodach mórz i oceanów na całej kuli ziemskiej. Największa liczba gatunków zasiedla wody otwarte; niektóre kałamarnice zamieszkują wody przybrzeżne oraz głębiny oceaniczne. Jeden gatunek – Lolliguncula brevis występuje w płytkich, wysłodzonych wodach ujść rzek wzdłuż wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej.
 
Kałamarnice szybko i dobrze pływają ruchem odrzutowym dzięki wyrzutom strumienia wody z jamy płaszczowej przez lejek. Struktura ta może być skierowana w różne strony, co stwarza możliwość poruszania się w dowolnym kierunku – przeciwnym do kierunku strumienia wody. Ruch do przodu odbywa się dzięki delikatnemu falowaniu płetw bocznych. Niektóre gatunki, np. kałamarnica olbrzymia (Architeuthis dux) mogą osiągać prędkość ok. 40 km/h.



Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Głowonogi z podgromady płaszczoobrosłych (Coleoidea) pojawiły się w środkowym karbonie, ok. 330 mln lat temu. Kałamarnice oddzieliły się od innych grup głowonogów w jurze, ok. 160-100 mln lat temu.  

Kałamarnice (Teuthida) wraz z mątwami (Sepioida) i spirulami (Spirulida) zaliczane są do nadrzędu dziesięciornic (Decapodiformes) należącego do podgromady płaszczoobrosłych (Coleoidea) w obrębie gromady głowonogów (Cephalopoda). Rząd kałamarnic obejmuje ok. 300 gatunków zgrupowanych w 28 rodzinach tradycyjnie zaliczanych do dwóch podrzędów – Myopsina i Oegopsina. Podrzędy te w niektórych ujęciach systematycznych podnoszone są do rangi rzędów – Myopsida i Oegopsida.

Wygląd
Kałamarnice są głowonogami o zróżnicowanych wymiarach ciała. Najmniejszymi gatunkami są przedstawiciele rodzajów Australiteuthis, Pickfordiateuthis, Abralia oraz Abraliopsis osiągające ok. 20-30 mm długości. Do największych kałamarnic (a zarazem głowonogów) należy kałamarnica olbrzymia (Architeuthis dux) osiągająca długość 13 m oraz kałamarnica kolosalna (Mesonychoteuthis hamiltoni) osiągająca długość 12-14 m.

Ciało kałamarnic cechuje się wysmukłym, torpedowatym i opływowym kształtem, pokryte jest gładkim naskórkiem zawierającym liczne gruczoły śluzowe. W warstwie tkanki łącznej znajdują się chromatofory, dzięki którym kałamarnice mają możliwość zmiany barwy ciała oraz dopasowanie jej do barwy otoczenia.

Gatunki głębinowe posiadają narządy świetlne (fotofory) wytwarzające niebieskie, czerwone, zielone lub żółte światło, którego funkcją jest wabienie potencjalnej zdobyczy oraz odstraszanie drapieżników. Narządy świetlne niektórych kałamarnic (np. Watasenia scintillans, Abralia veranyi, Euprymna scolopes) wytwarzają światło o jasności i długości fali zbliżonej do światła docierającego w głębiny z powierzchniowych warstw oceanu, dzięki czemu ich sylwetka jest niewidoczna od spodu dla drapieżców (przeciwoświetlenie, ang. counter-illumination).

Ciało kałamarnic zbudowane jest z głowy, nogi oraz worka trzewiowego. Głowa kałamarnic jest dobrze wyodrębniona, znajdują się na niej ogromne oczy oraz otwór gębowy w postaci dzioba zaopatrzonego w masywne, zrogowaciałe szczęki. Wokół otworu gębowego znajduje się 10 długich ramion, powstałych z przedniej części nogi. Na ramionach znajdują się osadzone na trzonkach kubkowate przyssawki, które mogą być otoczone wałem chitynowym bądź opatrzone chitynowymi haczykami. Dwa kurczliwe ramiona, cechujące się znacznie większą długością w porównaniu do pozostałych i pokryte przyssawkami tylko na końcach, określane są mianem czułków. Samce posiadają jedno lub dwa ramiona przekształcone w narządy kopulacyjne – hektokotylusy.

Worek trzewiowy okryty jest płaszczem z płetwami bocznymi połączonymi z tyłu ciała po stronie brzusznej. Chitynowa muszla jest zredukowana; ma postać cienkiej, giętkiej i silnie wydłużonej płytki obrośniętej płaszczem. Jama płaszczowa mieści otwór odbytowy, otwór płciowy, ujścia narządów wydalniczych, parę pierzastych skrzeli oraz woreczek czernidłowy wydzielający w razie zagrożenia sepię. Jama płaszczowa połączona jest ze środowiskiem zewnętrznym przez szczelinę dolną, przez którą wpływa woda oraz szczelinę górną (otwór lejka, powstałego z tylnej części nogi), przez którą woda wypływa na zewnątrz.

Pożywienie
Kałamarnice są głowonogami drapieżnymi; żywią się skorupiakami (np. krylem, obunogami), małżami, strzałkami morskimi (szczecioszczękimi), ślimakami morskimi, rybami oraz drobnymi organizmami planktonowymi; u części gatunków występuje zjawisko kanibalizmu.

Zdobycz chwytana jest przy użyciu czułków, przytrzymywana jest przez pozostałe ramiona, a następnie zabijana i rozrywana za pomocą masywnych szczęk. Ślina niektórych gatunków zawiera toksyny paraliżujące ofiarę (m.in. neurotoksyny, cefalotoksyny)

Rozmnażanie i rozwój
Kałamarnice są zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Zapłodnienie jest wewnętrzne, samiec za pomocą hektokotylusa wprowadza spermatofor (pakiet plemników otoczony osłonką) do jamy płaszczowej samicy bądź zbiornika położonego w pobliżu jej otworu gębowego.

Jaja składane są pojedynczo lub w pakietach zawierających po ok. 100 sztuk, osłoniętych twardniejącą, galaretowatą osłonką. Samice kałamarnic przytwierdzają złożone jaja do skał lub roślinności (np. glonów) bądź pozostawiają je unoszące się w toni wodnej.

Rozwój jest prosty, nie występuje stadium larwalne – młode osobniki są miniaturami osobników dorosłych. Długość życia kałamarnic wynosi od roku do 3 lat; większość dorosłych kałamarnic ginie po zakończeniu rozrodu – samce giną przeważnie tuż po kopulacji, samice po złożeniu jaj.


Bibliografia:
  1. Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
  2. Encyklopedia biologiczna T. IV, V, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
  3. Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
  4. Zoologia, T. 1, cz. 2. Bezkręgowce. Wtórnojamowce (bez stawonogów), Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.


Indeks nazw polskich - rząd Kałamarnice
A B C D E F G H I J K L Ł M N O Q P R S Ś T U V W X Y Z Ż Ź