Muchówki (Diptera) –
rząd obejmujący ok. 150 tys.
gatunków, z czego w
Polsce występuje ok. 6,5 tys. gatunków.
Występowanie i środowisko życiaMuchówki występują w
różnorodnych siedliskach na całej kuli ziemskiej (z wyjątkiem Antarktyki); niektóre gatunki są
kosmopolityczne (
mucha domowa).
Historia ewolucyjna i podział systematycznyMuchówki pojawiły się w permie, ok. 260 mln. lat temu. Najstarsze
skamieliny muchówek pochodzą ze środkowego triasu, sprzed ok. 240 mln. lat.
Rząd muchówek (Diptera) obejmuje ok. 150 tys. opisanych gatunków w ok. 110
rodzinach zgrupowanych w dwóch podrzędach – muchówek długoczułkowych (Nematocera) oraz muchówek krótkoczułkowych (Brachycera).
Muchówki długoczułkowe (Nematocera) posiadają wydłużone i smukłe ciało; czułki są wieloczłonowe, przeważnie dłuższe od głowy wraz z tułowiem;
larwy posiadają dobrze wyodrębnioną głowę;
poczwarki są wolne, nie są otoczone
kokonem rzekomym (puparium). Do podrzędu należą m.in.
komarowate, koziułkowate, ćmiankowate, leniowate, grzybiarkowate, pryszczarkowate, ochotkowate i mustykowate.
Muchówki krótkoczułkowe (Brachycera) posiadają wydłużone i dość masywne ciało; czułki są krótkie, przeważnie 3-członowe, opatrzone biczykiem; larwy posiadają uwsteczniona głowę; poczwarki otoczone lub nie otoczone puparium. Do podrzędu należą m.in. bąkowate, kobyliczkowate, łowikowate, bujankowate, wujkowate, bzygowate, niezmiarkowate, wywilżniowate,
muchowate,
plujkowate, ścierwicowate, wplesczowate, wszolinkowate, rączycowate, śmietkowate i gzowate.
WyglądMuchówki są małymi lub średniej wielkości owadami; osiągają długość od 0,4 mm do 7 cm. Ciało składa się z trzech segmentów – głowy, tułowia i odwłoka.
Na dużej, ruchliwej głowie znajduje się para dużych
oczu złożonych, 3 przyoczka oraz czułki – długie i wieloczłonowe lub krótkie, 3-członowe. Otwór gębowy skierowany jest w dół i ku tyłowi (głowa hipognatyczna); muchówki posiadają różne
rodzaje aparatów gębowych – ssące, kłująco-ssące, gryząco-ssące, liżąco-ssące lub liżące.
Tułów jest masywny, segmenty tułowia są ze sobą ściśle połączone. Na tułowiu znajdują się trzy pary długich i cienkich odnóży; stopy zaopatrzone są w
przyssawki lub pazurki.
Muchówki posiadają tylko jedną parę cienkich, błoniastych
skrzydeł, które w spoczynku są ułożone na odwłoku lub rozpostarte na boki. Skrzydła tylne przekształcone są w przezmianki (haltery) – narządy zmysłów służące do stabilizacji
lotu. Niektóre gatunki muchówek nie posiadają skrzydeł przednich i utraciły wtórnie zdolność lotu (naśnieżnice, niektóre
pasożyty zewnętrzne, np. wpleszcz owczy).
Odwłok jest przeważnie wydłużony i walcowaty, składa się z 9-10 segmentów.
Narządy kopulacyjne są dobrze wykształcone.
PożywienieMuchówki odżywiają się
pokarmem płynnym –
nektarem, spadzią,
sokami roślin, rozkładającymi się szczątkami roślinnymi i ; samice niektórych muchówek odżywiają się
krwią kręgowców potrzebną im do produkcji
jaj (komarowate, bąkowate). Muchówki z rodziny łowikowatych są
drapieżnikami polującymi na inne owady; ofiarę przebijają kłujką. Niektóre muchówki posiadają uwstecznione aparaty gębowe i nie pobierają pokarmu (gzowate, komarnicowate).
Larwy wielu muchówek odżywiają się
tkankami roślinnymi, niektóre żerują na opadłych
liściach, igłach i spróchniałym
drewnie (koziułkowate). Wiele larw jest drapieżnych; żywią się małymi bezkręgowcami (bzygowate, łowikowate). Larwy muchówek pasożytniczych żywią się tkankami i
wydzielinami żywicieli (gzowate). Larwy plujkowatych żyją na rozkładających się szczątkach zwierzęcych.
Rozmnażanie i rozwójRozwój wszystkich muchówek przebiega z przeobrażeniem zupełnym. Występują cztery stadia rozwojowe – jaja, larwy, poczwarki i
osobniki dorosłe. Samice są
jajorodne, jajożyworodne lub
żyworodne. Niektóre muchówki wyprowadzają do 10
pokoleń rocznie. Larwy muchówek są czerwiowate, nie posiadają odnóży. Występują larwy z dobrze wykształconą głową z czułkami i gryzącym aparatem gębowym oraz larwy w głową uwstecznioną. Poczwarki są wolne lub zamknięte w kokonie rzekomym (puparium).
Znaczenie muchówekMuchówki, ze względu na powszechność występowania oraz dużą
liczebność, pełnią ważną rolę w przepływie
energii i obiegu materii w
ekosystemach. Gatunki odżywiające się nektarem i
pyłkiem są ważnymi zapylaczami wielu gatunków roślin. Gatunki drapieżne ograniczają liczebność
szkodników (np.
mszyc).
Larwy muchówek wykorzystywane są w terapii trudno gojących się
ran oraz uszkodzeń
skóry u zwierząt i
człowieka (terapia czerwiami). Żywe larwy usuwają martwą tkankę z rany oraz przyspieszają
proces gojenia; dodatkowo
dezynfekują ranę dzięki bakteriobójczym
substancjom wydzielanym podczas pobierania pokarmu.
Muszka owocowa (Drosophila melanogaster) jest
organizmem modelowym wykorzystywanym w badaniach genetycznych, m.in. badaniu ekspresji
genów,
mutacji oraz mechanizmów regulujących działanie genów.
Kolejność pojawiania się larw poszczególnych gatunków muchówek na zwłokach oraz siedlisko ich występowania wykorzystywane jest w
entomologii sądowej do określenia przybliżonego czasu i miejsca zgonu.
Larwy muchówek z rodziny sernicowatych wykorzystywane są w produkcji tradycyjnego sardyńskiego
sera casu marzu.
Muchówki są
pasożytami wielu zwierząt (,
krocionogów, owadów, , i ). Przenoszą wiele
drobnoustrojów chorobotwórczych –
wirusy (wirusy żółtej febry, dengi);
bakterie (pałeczki dżumy, duru brzusznego i czerwonki, prątki gruźlicy, przecinkowce cholery),
pierwotniaki (zarodźce malarii, świdrowce śpiączki), (filarie).
Larwy muchówek
roślinożernych wyrządzają znaczne szkody w uprawach
zbóż (pryszczarek heski, niezmiarka paskowana) oraz sadach (nasionnica trześniówka).