Ośmiornice (Octopoda)

Ośmiornice (Octopoda) – rząd głowonogów (Cephalopoda) z podgromady płaszczoobrosłych (Coleoidea) obejmujący ok. 300 gatunków zamieszkujących pełnosłone morza i oceany na całej kuli ziemskiej.

Występowanie i środowisko życia
Ośmiornice są głowonogami żyjącymi w pełnosłonych wodach mórz i oceanów na całej kuli ziemskiej. Zamieszkują różnorodne siedliskarafy koralowe (np. Octopus cyanea), płytkie wody przybrzeżne (np. Abdopus aculeatus), wody pelagiczne (np. żeglarek argo, Argonauta argo) oraz głębiny mórz i oceanów do głębokości 4800 m (np. Grimpoteuthis boylei); jeden gatunek (Vulcanoctopus hydrothermalis) żyje w pobliżu kominów wulkanicznych. Większość ośmiornic stanowią formy przydenne zamieszkujące rozpadliny skalne lub jamy wydrążone w piasku lub mule dennym.

Ośmiornice są samotnikami, prowadzą dzienny lub nocny tryb życia. Poruszają się po dnie, pełzając dzięki przyczepiającym się do podłoża przyssawkom ramion bądź krocząc na dwóch ramionach (Abdopus aculeatus, Amphioctopus marginatus). Pływają ruchem odrzutowym dzięki wyrzutom strumienia wody z jamy płaszczowej przez lejek, który może być skierowany w różne strony, co stwarza możliwość poruszania się w dowolnym kierunku (przeciwnym do kierunku strumienia wody). Gatunki głębinowe mogą poruszać się także ruchem pulsacyjnym dzięki skurczom mięśni w błonach spinających ramiona. Frędzlikowce (Cirrina) pływają za pomocą płetw położonych z boku ciała bądź unoszą się w wodzie z szeroko rozpostartymi ramionami.
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Głowonogi z podgromady płaszczoobrosłych (Coleoidea) pojawiły się w środkowym karbonie, ok. 330 mln lat temu; przodkowie ośmiornic (Octopoda) występowali w morzach górnego karbonu ok. 300 mln lat temu. Najstarszym opisanym gatunkiem jest Pohlsepia mazonensis żyjący ok. 296 mln lat temu.

Ośmiornice (Octopoda) wraz z wampirzycami (Vampyromorphida) zaliczane są do nadrzędu ośmiornicokształtnych (Octopodiformes) należącego do podgromady płaszczoobrosłych (Coleoidea) w obrębie gromady głowonogów (Cephalopoda). Rząd ośmiornic obejmuje ok. 300 gatunków zgrupowanych w dwóch podrzędach – ośmiornic właściwych (Incirrina) oraz frędzlikowców (Cirrina).

Wygląd
Ośmiornice są głowonogami o bardzo zróżnicowanych wymiarach ciała. Najmniejszym gatunkiem jest Octopus wolfi o długości ciała (wraz z ramionami) do ok. 2,5 cm i masie 1 g. Największym gatunkiem jest ośmiornica olbrzymia (Enteroctopus dofleini) o rozpiętości ramion dochodzącej do 7 m i masie ciała do 74 kg.

Ośmiornice mają krótkie, krępe i workowate ciało, które łatwo i szybko zmienia kształt, dzięki czemu zwierzęta te mogą przeciskać się przez niewielkie szczeliny. Ciało pokryte jest gładkim naskórkiem z licznymi gruczołami śluzowymi. W tkance łącznej znajdują się chromatofory (ksantofory, erytrofory, leukofory, irydofory) umożliwiające zmianę zabarwienia w celu upodobnienia się do barwy otoczenia.

Ciało ośmiornic zbudowane jest z głowy, nogi oraz worka trzewiowego. Głowa jest dobrze wykształcona, znajdują się na niej duże oczy i otwór gębowy w postaci dzioba z masywnymi szczękami. Wokół otworu gębowego znajduje się osiem ramion równej długości, powstałych z przedniej części nogi. Ramiona spięte są u podstawy różnie wykształconą błoną, która może występować tylko u nasady lub sięgać do połowy długości ramienia (ośmiornice właściwe) bądź znajdować się na całej jego długości (frędzlikowce). Ramiona pokryte są jednym lub dwoma rzędami przyssawek, które u frędzlikowców otoczone są dodatkowo dwoma rzędami czułkowatych wypustek w kształcie frędzli. Jedno ramię samców (hektokotylus) pełni funkcję narządu kopulacyjnego.

Worek trzewiowy okryty jest płaszczem bez płetw (ośmiornice właściwe) bądź posiadającym jedną lub dwie pary płetw po bokach (frędzlikowce). Muszla wewnętrzna jest szczątkowa w postaci dwóch cienkich pręcików (frędzlikowce) bądź jej brak (ośmiornice właściwe); żeglarki mają muszlę zewnętrzną. Jama płaszczowa mieści ujścia narządów wydalniczych, otwory odbytowy i płciowy, skrzela oraz woreczek czernidłowy wydzielający w razie zagrożenia sepię; łączy się ze środowiskiem zewnętrznym za pomocą lejka powstałego z tylnej części nogi.

Pożywienie
Ośmiornice są drapieżne; formy przydenne żywią się głównie skorupiakami, wieloszczetami, ślimakami i małżami, formy pelagiczne odżywiają się głównie krewetkami, rybami i innymi ośmiornicami (w tym osobnikami własnego gatunku). Pożywieniem młodych osobników są drobne skorupiaki oraz formy larwalne różnych bezkręgowców morskich.
Ośmiornice chwytają zdobycz za pomocą ramion opatrzonych przyssawkami lub zamykają ją wewnątrz błony łączącej ramiona, paraliżują i częściowo nadtrawiają ofiarę wstrzykując do jej organizmu ślinę zawierającą neurotoksyny oraz enzymy trawienne, a następnie połykają ją w całości bądź rozrywają na kawałki za pomocą masywnych szczęk.

Rozmnażanie i rozwój
Ośmiornice są rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie jest wewnętrzne, samiec za pomocą hektokotylusa wprowadza spermatofor (pakiet plemników otoczony osłonką) do jamy płaszczowej samicy.

Jaja składane są w pakietach. Samice form przydennych przytwierdzają złożone jaja do podłoża; ośmiornice pelagiczne pozostawiają jaja unoszące się w toni wodnej; jaja żeglarków znajdują się w zewnętrznej muszli, która pełni funkcje komory lęgowej. Samice niektórych gatunków opiekują się jajami aż do wyklucia się młodych osobników.

Rozwój ośmiornic jest prosty, brak jest stadium larwalnego. Formy młodociane (paralarwy) prowadzą planktoniczny tryb życia, po czym osiadają na dnie i rozwijają się bezpośrednio w osobniki dorosłe. Długość życia tych głowonogów wynosi od kilku miesięcy do kilku lat; większość osobników dorosłych ginie po zakończeniu rozrodu – samce giną przeważnie tuż po kopulacji, samice po wykluciu się młodych.


Bibliografia:
  1. Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
  2. Encyklopedia biologiczna T. III, IV, VII, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-1999.
  3. Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
  4. Octopus, Physiology and Behaviour of an Advanced Invertebrate, Martin John Wells, Springer, Dordrecht 2013.
  5. Zoologia, T. 1, cz. 2. Bezkręgowce. Wtórnojamowce (bez stawonogów), Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.

Indeks nazw polskich - rząd Ośmiornice
A B C D E F G H I J K L Ł M N O Q P R S Ś T U V W X Y Z Ż Ź