Samodzielnie rozmnażasz rośliny? Upewnij się, że nie łamiesz prawa

Dostępne na rynku odmiany kwiatów czy krzewów nie są zazwyczaj dziełem Matki Natury, ale zostały wyhodowane przez osoby fizyczne lub firmy. W świetle obowiązujących przepisów hodowcy posiadają prawo do danej odmiany. Jak fakt ten przekłada się na domową uprawę, a w szczególności rozmnażanie roślin? Czy pobierając sadzonki pędowe nie narażasz się na karę?

1. Europejskie ramy prawne
2. Ustawa o ochronie prawnej odmian roślin
3. W jaki sposób przepisy chronią prawa hodowcy?
4. Co to oznacza dla ogrodników?

Ochrona praw własności intelektualnej ma na celu zminimalizowanie zjawiska kopiowania i dystrybucji filmów, książek czy innych dzieł twórczych. Trudno się nie zgodzić, że ich autorom należy się wynagrodzenie za pracę, a piractwo jest po prostu rodzajem kradzieży. Idąc tym tropem ustawodawcy postanowili uregulować również kwestię prawa do rozmnażania i sprzedaży stworzonych przez konkretnych hodowców odmian botanicznych.

Europejskie ramy prawne

W całej Unii Europejskiej obowiązują przepisy zabezpieczające interesy hodowców roślin ozdobnych, drzew owocowych czy nasion zbóż. Ochrona odmiany może być porównana z patentem – ktoś, kto opracował dany kultywar ma prawo czerpać z niego pożytki. Warto wiedzieć, że praca nad atrakcyjniejszymi, płodniejszymi czy bardziej odpornymi odmianami trwa czasem długie lata i wiąże się z niemałymi kosztami własnymi.

Od 1995 r. w Europie funkcjonuje więc system CPVR (Community Plant Variety Right) w ramach którego nadano już ponad 41 tysięcy tytułów własności do określonych odmian. Opiera się on na przyjętym przez Radę Europejską Rozporządzeniu nr 2100/94 z dnia 27 lipca 1994 r. Wdrażanie i egzekwowanie poszczególnych przepisów oraz związane z nimi postępowanie prawnokarne leży jednak w gestii poszczególnych Państw Członkowskich.

Ustawa o ochronie prawnej odmian roślin

W Polsce w 2003 r. wprowadzono w życie Ustawę o ochronie prawnej odmian roślin (Dz.U.2021.213). Obowiązuje ona do dziś z wprowadzonymi później poprawkami – ostatnia nowelizacja miała miejsce w 2021 r.

Według zapisów ustawy hodowca może ubiegać się o przyznanie wyłącznego prawa do danej odmiany, jeśli jest ona nowa, wyrównana, odrębna i trwała. Ten ostatni zapis oznacza, że cechy danej odmiany nie zmieniają się po jej rozmnożeniu. Organem przyznającym prawo ochrony w Polsce jest dyrektor Centralnego Ośrodka Badania Odmiana Roślin Uprawnych (COBORU). W trakcie składania wniosku hodowca musi dostarczyć wszelkie niezbędne informacje dowodzące spełnienia warunków wskazanych w ustawie oraz musi zaproponować stosowną nazwę.

Na jakie korzyści może liczyć hodowca, którego wniosek zostanie zaakceptowany? Przede wszystkim zyskuje on wyłączne prawo do wytwarzania lub rozmnażania danej odmiany, jej sprzedaży, importu oraz eksportu. Prawo to dotyczy również materiału siewnego, a także odmian pochodnych, które są podobne do oryginalnej.

W tekście ustawy znajdziemy jednak zapis, że wyłączne prawo do odmiany nie dotyczy materiału siewnego i materiału ze zbioru przeznaczonego na własne niezarobkowe potrzeby lub cele doświadczalne.

Odrębne przepisy dotyczą posiadaczy gruntów rolnych, których uprawniono do używania materiału siewnego chronionej odmiany pod warunkiem uiszczenia hodowcy stosownej opłaty. Materiał ów musi być pozyskany w danym gospodarstwie i w nim wykorzystywany. Zapis ten odnosi się w szczególności do uprawy zbóż, warzyw strączkowych, lnu, ziemniaków czy rzepaku. Opłata nie dotyczy przy tym posiadaczy gruntów o powierzchni mniejszej niż 25 ha (10 ha w przypadku ziemniaka).

W zależności od gatunku rośliny uprawnej wyłączne prawo do odmiany wygasa samoistnie po 25 lub 30 latach, bądź wcześniej, na wniosek samego hodowcy. Warto dodać, że ochrona odmiany na poziomie krajowym (w COBORU) wyklucza się z prawem wyłączności przyznanym na poziomie europejskim (w CPVO) – dana odmiana może być chroniona wyłącznie w jednym z tych systemów.

W jaki sposób przepisy chronią prawa hodowcy?

Wspomniana wyżej ustawa reguluje również zasady roszczeń cywilnych oraz postępowania karnego związanego z naruszeniem ochrony danej odmiany. Hodowca, który stwierdzi, że inny podmiot narusza jego wyłączność do rozmnażana, sprzedaży czy eksportu może zażądać zaniechania, usunięcia skutków, wydania uzyskanych korzyści, a także uregulowania należności, która odpowiada opłacie licencyjnej. Postępowanie toczy się przed sądem, który może nakazać winnemu zapłacić odszkodowanie, ale także wycofać swój produkt z obrotu, a nawet go zniszczyć.Naruszanie prawa odmiany podlega jednak również odpowiedzialności karnej niezależnej od roszczeń poszkodowanego hodowcy. Osoba, która naruszyła prawo ochrony odmiany według artykuły 37 ustawy odmiany podlega karze grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do 1 roku. Nawet odmowa wglądu w dokumentację czy przeprowadzenia kontroli chronionej odmiany uznawana jest za wykroczenie i może być karana grzywną.

Co to oznacza dla ogrodników?

Jeśli kupisz w sklepie ogrodniczym cebulki szlachetnych odmian tulipanów czy pięknego kultywaru róż, możesz oczywiście bez skrupułów posadzić je w własnym ogrodzie lub podarować. Należy jednak mieć na uwadze, że wszystkie odmiany wpisane do Księgi Ochrony Wyłącznego Prawa podlegają opisanym wyżej przepisom.

Na własne niezarobkowe potrzeby możesz je więc rozmnażać i przesadzać w dowolne miejsca swojej posesji. Jeśli wytworzysz własne sadzonki z krzewu lub byliny, nie możesz ich jednak sprzedawać ani wymieniać. To samo dotyczy cebulek przybyszowych lub kłączy. Owszem, możesz zignorować prawo licząc, że nikt się nie dowie, ale w Polsce nakładano już z tego powodu grzywny sięgające nawet 5 tysięcy złotych! Szczególnie ryzykowne jest ogłaszanie sprzedaży odmian chronionych.

Rozmnażanie posiadanych w ogrodzie okazów nie jest więc niezgodne z prawem, ale powinno być ograniczone do potrzeb własnej uprawy. Jeśli nie jesteś pewien czy dana odmiana jest chroniona, możesz ją sprawdzić w urzędowym rejestrze Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych. Wyłączne prawo do odmiany gwarantowane przez prawo wspólnotowe można natomiast potwierdzić w spisie dostępnym na stronie internetowej: https://cpvo.europa.eu/en/search-cpvo-register. Zazwyczaj na etykiecie kupionej sadzonki, jej nasion czy cebulek znajduje się jednak stosowne oznaczenie o prawnej ochronie.Pamiętaj, że przestrzegając zasad ochrony odmian nie tylko ograniczasz ryzyko kosztownych grzywien, ale również wspierasz działalność hodowców, dzięki którym możemy co roku cieszyć się kolorowymi, bujnymi i tolerancyjnymi kultywarami naszych ulubionych gatunków!

Bibliografia