Humektanty – właściwości, działanie i zastosowanie
Humektanty to substancje wykorzystywane bardzo często w kosmetykach o właściwościach nawilżających. Jakie korzyści przynoszą ludzkiej skórze, kiedy warto je stosować i czym różnią się od emolientów? Przedstawiamy vademecum wykorzystania humektantów w zakresie pielęgnacji urody, ale także leczenia częstych schorzeń dermatologicznych.
Nawilżenie skóry to nie tylko kwestia estetyczna. Odpowiedni poziom wody w tkance jest kluczowy dla zachowania integralności i procesów odnowy. Woda warunkuje poziom elastyczności oraz jest ważnym składnikiem enzymów, które regulują proces złuszczania się naskórka. Kluczową rolę w utrzymaniu prawidłowego nawilżenia skóry odgrywa jej najbardziej zewnętrzna warstwa, zwana rogową. Zbudowana jest ona z osmotycznie aktywnych cząsteczek, takich jak aminokwasy, kwas mlekowy, mocznik i elektrolity – łącznie określanych jako naturalny czynnik nawilżający (NMF). To właśnie na tym poziomie oddziałują humektanty.
Co to są humektanty?
Z chemicznego punktu widzenia humektanty są substancjami higroskopijnymi, czyli przyciągającymi cząsteczki wody z powietrza wokół. Co więcej, posiadają one zdolność do zatrzymywania H20 na powierzchni danego przedmiotu lub organizmu. Do tej kategorii należy szeroki wachlarz związków zawierających przynajmniej jedną grupę hydroksylową, m.in. glikol propylenowy, glikol butylenowy, mocznik, kwas mlekowy, trioctan gliceryny, heksametafosforan sodu, polidekstroza, a także alkohole cukrowe takie jak glicerol. Funkcję humektantów pełnią również naturalne produkty takie jak żel z aloesu, żółtko i białko jaja kurzego, miód, olej rycynowy, ekstrakt z glonów morskich oraz melasa. Humektantem jest również kwas alfa-hydroksylowy obecny m.in. w mleku, owocach i cukrze z trzciny cukrowej.
Wykorzystanie humektantów w kosmetykach
Humektanty wykorzystywane są w wielu różnych produktach kosmetycznych, przede wszystkim w kremach do twarzy, mleczkach do ciała, balsamach posłonecznych, odżywkach do włosów, balsamach od ust, podkładach, a nawet niektórych mydłach. Stosuje się przy tym zarówno substancje syntetyczne, jak i humektanty pochodzenia naturalnego. Zaletą tych pierwszych jest niska cena oraz długi okres trwałości, ale są one zwykle pozbawione dodatkowych walorów dermatologicznych. Naturalne humektanty natomiast ze względu na złożoną kompozycję dostarczają skórze zazwyczaj również składniki odżywcze, przeciwzapalne, itd.
Aby humektanty aplikowane powierzchniowo na naskórek skutecznie przyciągały wodę z otoczenia, wilgotność powietrza musi jednak być wyższa niż 70%. Z tego względu ważny jest moment zastosowania – idealnie po kąpieli lub prysznicu, gdy skóra jest jeszcze lekko wilgotna a pomieszczenie pełne pary. Specjaliści zalecają wcierać kosmetyki w kierunku zgodnym z kierunkiem wzrostu włosów na skórze. Po ośmiu godzinach zaledwie 50% składników nawilżających pozostaje na powierzchni skóry. Optymalna częstotliwość stosowania kosmetyków z humektantami wynosi więc od 1 do 3 razy dzienne.
W składzie komercyjnych kosmetyków, zgodnie z międzynarodowymi przepisami INCI wykazywanym w języku angielskim, najczęściej znajdziemy takie humektanty jak: glikol trójetylenowy (triethylene glycol), glikol trójpropylenowy (tripropylene glycol), glikol propylenowy (propylene glycol), a także gliceryna (glycerin), sorbitol, glikol heksylenowy (hexylene), glikol butylenowy (butylene glycol), mocznik (urea) oraz kolagen (collagen). Ponadto stale opracowywane są nowe humektanty o poszerzonej skali właściwości – należą do nich m.in. nanolipidożele, które dodatkowo działają przeciwgrzybicznie.
Wpływ humektantów na skórę
Wspomniane wyżej substancje dodawane są do kosmetyków, aby poprawić nawilżenie warstwy rogowej skóry. Efektem ma być wygładzenie, poprawa jędrności oraz kolorytu. Humektanty są więc przede wszystkim stosowane w preparatach zwalczających suchość skóry oraz przeciwdziałających starzeniu, które wiąże się z utratą wody z tkanki.
Jako środek terapeutyczny polecane są przede wszystkim w przypadku nadmiernego rogowacenia naskórka (tzw. hiperkeratozy). Badania kliniczne potwierdzają ich wysoką skuteczność w tym zakresie, choć uczestnicy odnotowali również łagodne działania niepożądane w postaci kłucia czy pieczenia. Ponadto 10% moczniku okazuje się również redukować utratę wody u osób dotkniętych atopowym zapaleniem skóry. Kwas mlekowy z kolei oprócz działania czysto nawilżającego stymuluje produkcję ceramidów w warstwie rogowej wzmacniając naturalny płaszcz ochronny skóry.
Humektanty a emolienty – na czym polega różnica?
Jest wiele różnych typów składników nawilżających, a każdy działa na skórę w nieco inny sposób. Substancje okluzyjne na przykład ograniczają utratę wody z tkanki tworząc na jej powierzchni filtr. Doskonałym przykładem jest tutaj wazelina.
Humektanty najczęściej jednak porównuje się z emolientami, które stanowią najpopularniejszy składnik nawilżający w kosmetykach. Emolienty to kwasy tłuszczowe o długich łańcuchach obecne np. w oleju palmowym, tłuszczu z wełny owczej czy oleju kokosowym. Ich działanie polega na wzmacnianiu funkcjonowania bariery skórnej i poprawie płynności błony komórkowej. Można więc powiedzieć, że podczas gdy humektanty aktywnie przyciągają i wiążą wodę w skórze, emolienty poprawiają jej strukturę i zachodzące wewnątrz procesy. Oba typy substancji są więc być komplementarne, a jest wiele substancji, które posiadają właściwości emolientów i humektantów zarazem.
Potencjalne skutki uboczne humektantów
Skuteczność humektantów w przyciąganiu wody okazuje się być jednak obusiecznym mieczem. Proces ten zachodzi bowiem nie tylko w stosunku do otoczenia, ale przede wszystkim wewnętrznych warstw tkanki. Jeśli poziom wilgotności powietrza wokół nie jest dostatecznie wysoki, humektanty drenują wodę ze skóry właściwej i wiążą ją w naskórku, gdzie z kolei łatwo ulega ona odparowaniu. Efekt może być więc odwrotny od zamierzonego! Stąd poleca się zawsze stosować je wraz z substancjami okluzyjnymi, które zapobiegną utracie wody.
To jednak nie wszystko. Humektanty takie jak mocznik czy kwas mlekowy mogą powodować podrażnienie skóry i nie są polecane osobom o bardzo wrażliwej cerze. Szczególnie kontrowersyjny jest glikol propylenowy, który wywołuje u wielu ludzi reakcje alergiczne, stany zapalne skóry, a u pacjentów z rozległymi oparzeniami może nawet wywoływać zatrucia.
Inne zastosowania humektantów
Właściwości humektantów znalazły zastosowanie nie tylko w kosmetyce. Wykorzystuje się je szeroko w przemyśle spożywczym, gdzie służą do zatrzymywania wody w produktach. W tej roli idealnie sprawdzają się miód oraz syrop glukozowy, które dodatkowo dostarczają pożądanego często słodkiego smaku. Co więcej, heksametafosforan sodu nie tylko wiąże wodę w żywności, ale również zwiększa w niej poziom składników odżywczych.
Inne humektanty, takie jak gliceryna czy glicerol, dodatkowo pozwalają poprawić lepkość, miękkość i konsystencję produktów spożywczych, a przy tym dzięki swojemu niejonowemu charakterowi nie wpływają na odczyn pH roztworów wodnych. Ich dodatkową rolą bywa również przedłużanie zdatności do użycia poprzez stabilizację poziomu zawartości wody. Humektanty znajdziemy m.in. w ciastkach, lodach, cukierkach, rodzynkach, a także miękkich serach.
Ponadto humektanty znajdują także zastosowanie w produkcji artykułów tytoniowych, zarówno klasycznych papierosów, jak i e-papierosów, a także pasty do zębów, od której oczekujemy stale wilgotnej konsystencji.
Kto powinien sięgać po humektanty?
Problem suchej skóry dotyczy milionów ludzi na całym świecie i może wiązać się z poważnym obniżeniem komfortu życia. Z badań naukowych wynika, że utrzymywanie odpowiedniego poziomu nawilżenia nie tylko poprawia wygląd naszego ciała, ale również redukuje nasilenie objawów różnych chorób dermatologicznych. Humektanty polecane są więc zarówno w przypadku estetycznych niedostatków związanych z suchością i łuszczeniem, jak i w przebiegu takich schorzeń jak egzema czy atopowe zapalenie skóry. Wskazaniem do ich stosowania jest również częste przebywanie w suchych pomieszczeniach, ekspozycja na substancje chemiczne czy psychologiczny stres zaburzający mechanizm obronne skóry.
Pamiętajmy jednak, aby przed zastosowaniem danego kosmetyku upewnić się, że zawiera on nie tylko humektanty, ale także tłuszczowe substancje okluzyjne pod postacią np. lanoliny, silikonów typu dimetykon czy masła shea. Tylko ta kombinacja zapewni bowiem pożądany efekt gładszego, bardziej nawilżonego naskórka. Alternatywnie, można samodzielnie aplikować oleje i masła na skórę poddaną wcześniej działaniu humektantów. Dla optymalnego poziomu nawilżenia najlepiej jest wykorzystywać humektanty i substancje okluzyjne, i emolienty, gdyż uzupełniają się one nawzajem.
- „Moisturizers” Anne Harwood i in., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK545171/, 9/03/2022;
- “The Role of Moisturizers in Addressing Various Kinds of Dermatitis: A Review” Schandra Purnamawati i in., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5849435/, 9/03/2022;
- “Moisturizers: What They Are And How They Work” C.W. Lynde, https://www.skintherapyletter.com/eczema/how-moisturizers-work/, 9/03/2022;
- “The efficiency of humectants as skin moisturizers in the presence of oil” A E Sagiv i in., https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11301638/, 9/03/2022;
- “Cosmetics – Exploring humectants” Elisabeth Anderson, https://www.canr.msu.edu/news/cosmetics-exploring-humectants, 9/03/2022;
- “Understanding humectant behaviour through their water-holding properties” Jonathan M. Crowther, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/ics.12723, 9/03/2022;