rośliny oleiste
Rośliny oleiste – grupa roślin uprawnych, których nasiona i owoce charakteryzują się wysoką zawartością tłuszczu (20-70%) i wykorzystywane są jako surowiec do produkcji olejów roślinnych mających zastosowanie w przemyśle spożywczym, technicznym, kosmetycznym oraz farmaceutycznym. Do roślin oleistych o największym znaczeniu należą: rzepak, oliwka, soja, słonecznik, olejowiec gwinejski, palma kokosowa oraz orzech ziemny.
Występowanie i uprawa roślin oleistych
Nasiona i owoce roślin oleistych cechują się wysoką zawartością tłuszczu. Pozyskiwane z nich oleje roślinne wykorzystywane są w przemyśle spożywczym, technicznym, kosmetycznym oraz farmaceutycznym. Wszechstronność ich zastosowań sprawia, że produkcja roślin oleistych na świecie systematycznie wzrasta i obecnie uprawy różnych gatunków zajmują ogromne obszary w Europie (oliwka, rzepak), Azji (soja, palma kokosowa, olejowiec gwinejski), Ameryce Północnej (soja, rzepak), Ameryce Południowej (soja, słonecznik) i Afryce (oliwka, orzech ziemny).
Rośliny oleiste, z których pozyskuje się oleje roślinne o wysokiej zawartości tłuszczu (ponad 50%) z przewagą nasyconych kwasów tłuszczowych, występują na obszarze strefy tropikalnej, gdzie niektóre z nich uprawiane są na plantacjach. Do roślin tych zaliczane są:
- olejowiec gwinejski (Elaeis guineensis), palma kokosowa (Cocos nucifera), atalia brazylijska z rodziny arekowatych (Arecaceae),
- oliwka europejska (Olea europaea) z rodziny oliwkowatych (Oleaceae),
- migdałowiec pospolity (Prunus dulcis) z rodziny różowatych (Rosaceae),
- tung molukański (Aleurites moluccanus), tung Forda (Aleurites fordii), rącznik pospolity (Ricinus communis) z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae),
- orzech ziemny (Arachis hypogaea), soja warzywna (Glycine max) z rodziny bobowatych (Fabaceae),
- sezam indyjski (Sesamum indicum) z rodziny połapkowatych (Pedaliaceae).

Do roślin oleistych uprawianych w strefie tropikalnej zawierających mniejszą ilość tłuszczu (ok. 40%) należy bawełna (Gossypium) z rodziny ślazowatych (Malvaceae), fałdzistka iberyjska (Lallemantia iberica) z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) oraz maziczka siewna (Madia sativa) z rodziny złożonych (Compositae).
Rośliny oleiste, z których pozyskuje się oleje roślinne o niższej zawartości tłuszczu (poniżej 50%) z przewagą nienasyconych kwasów tłuszczowych, występują na obszarze strefy umiarkowanej. Do roślin tych zaliczane są:
- rzepak (Brassica napus), lnicznik siewny (Camelina sativa), gorczyca biała (Sinapis alba), modrak abisyński (Crambe abyssinica) z rodziny kapustowatych (Brassicaceae),
- len zwyczajny (Linum usitatissimum) z rodziny lnowatych (Linaceae),
- słonecznik zwyczajny (Helianthus annuus), z rodziny złożonych (Compositae),
- dynia oleista (Cucurbita pepo) z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae).

Cechy charakterystyczne roślin oleistych
Gatunki z rodziny arekowatych są palmami o dużych, pierzastych liściach i kwiatach zebranych w gęste kwiatostany. Owocem jest pestkowiec zawierający 70% tłuszczu.
Oliwka europejska jest niewielkim drzewem o małych liściach i kwiatach zebranych w wiechy. Owoce i nasiona zawierają tłuszcz (11-15%).
Migdałowiec pospolity jest niewielkim drzewem o lancetowatych liściach i białych lub różowych kwiatach. Owocem jest pestkowiec; pestki (migdały) zawierają ok. 55% tłuszczu.
Gatunki z rodziny wilczomleczowatych są niewielkimi drzewami o jajowatych lub klapowanych liściach i kwiatach zebranych w wiechy lub grona. Owocem jest trójkomorowa torebka z trzema nasionami zawierającymi do 60% tłuszczu.
Gatunki z rodziny bobowatych są roślinami zielnymi o złożonych liściach i grzbiecistych kwiatach barwy żółtej lub fioletowej. Owocem jest strąk zawierający 1-4 nasion bogatych w tłuszcz (14-24% w nasionach soi, ok. 50% w orzeszkach ziemnych).
Sezam indyjski jest rośliną zielną o lancetowatych liściach i białych lub fioletowych kwiatach. Owocem jest torebka zawierająca do 80 nasion bogatych w tłuszcz (50%).
Gatunki z rodziny kapustowatych są roślinami zielnymi o liściach pierzastych, lancetowatych lub owalnych oraz białych lub żółtych kwiatach zebranych w grona. Owocem jest łuszczynka lub łuszczyna z wieloma nasionami zawierającymi 20-50% tłuszczu.
Len zwyczajny jest rośliną zielną o lancetowatych liściach i niebieskich kwiatach. Owocem jest pięciokomorowa torebka z 10-12 nasionami (siemię lniane) o 30-40% zawartości tłuszczu.
Gatunki z rodziny złożonych są roślinami zielnymi o lancetowatych lub sercowatych liściach i żółtych kwiatach zebranych w koszyczki. Owocem jest niełupka o dużej zawartości tłuszczu (35-40%).
Dynia oleista jest rośliną o płożącej łodydze z wąsami czepnymi, okrągłych liściach i żółtych kwiatach. Owocem jest jagoda z licznymi nasionami o 45% zawartości tłuszczu.

Znaczenie roślin oleistych
Oleje pozyskiwane z roślin oleistych są używane bezpośrednio jako oleje jadalne (np. olej rzepakowy, olej słonecznikowy, oliwa z oliwek, olej kokosowy, olej lniany, olej dyniowy).
Oleje roślinne stanowią również cenny surowiec wykorzystywany w różnych gałęziach przemysłu – przemyśle spożywczym, m.in. do produkcji margaryny (np. olej palmowy, olej sezamowy, olej rzepakowy, olej słonecznikowy, olej sojowy), przemyśle technicznym, m.in. do produkcji smarów, farb, lakierów i pokostów (np. olej palmowy, olej tungowy, olej z fałdzistki iberyjskiej), przemyśle kosmetycznym, m.in. do produkcji mydła i kosmetyków (np. olej kokosowy, olej bawełniany, olej rycynowy, olej słonecznikowy, olej arachidowy) oraz w przemyśle farmaceutycznym (np. olej lniany, olej kokosowy).
Wytłoki (makuchy, śruta poekstrakcyjna) pozostałe po wytłoczeniu lub ekstrakcji oleju z nasion (np. olejowca gwinejskiego, sezamu, rzepaku, lnu, słonecznika) stanowią wartościową paszę dla zwierząt hodowlanych.


