Gatunki osłonowe – czym są i jak pomagają w ochronie przyrody?
Według różnych szacunków codziennie z powierzchni Ziemi znika bezpowrotnie od 20 do nawet 150 gatunków. To nawet dziesiątki tysięcy w skali roku! Nic dziwnego, że wysiłki w zakresie ochrony środowiska skupiają się na ochronie zwierząt, które pozostały. Wyznaczanie gatunków osłonowych to strategia, która ma ukierunkować działania konserwacyjne na jak najlepsze wykorzystanie posiadanych zasobów. Na czym to dokładnie polega?
Pojęcie gatunków osłonowych ukute zostało w 1981 r., ale już w latach 70-tych ubiegłego stulecia jego idea zwróciła uwagę ekologów. Od tamtej pory naukowcy w różnych regionach świata skupili się na ich identyfikacji i aktywnej ochronie. Niektóre rezultaty wydają się imponujące…
Co to są gatunki osłonowe?
Gatunek osłonowy, inaczej parasolowy (z ang. „umbrella species”) to wybrany w danym ekosystemie gatunek dużego zwierzęcia o szerokim zasięgu terytorialnym. Działania zmierzające do jego ochrony mają mieć pozytywne znaczenie dla przetrwania innych gatunków żyjących na tym samym terenie. Dlaczego stawia się przede wszystkim na duże kręgowce? Bo mają one większe potrzeby przestrzenne, potrzebują większych ilości pożywienia i są bardziej wybredne w kwestii doboru partnerów.
Ekolodzy jako gatunki osłonowe wybierają oczywiście zwykle zwierzęta zagrożone wymarciem. Inwestując w ochronę ich biotopu, chronimy zarówno lokalną florę i krajobraz, jak i dziesiątki innych gatunków stanowiących część równowagi biologicznej w danym siedlisku. Generalnie chodzi więc o ukierunkowanie działań na konkretny gatunek z pożytkiem dla wielu innych.
Bardzo często kryterium wyboru jest też charyzma i sympatia, jaką dany gatunek budzi w szerokim społeczeństwie. O wiele łatwiej jest zebrać fundusze lub przekonać ludzi do danej inicjatywy, jeśli jej symbolem będzie np. panda wielka – jeden z najsłynniejszych gatunków osłonowych na całym świecie. A ponieważ wyzwań konserwacyjnych jest coraz więcej, a zasoby są ograniczone, taka strategia wydaje się optymalizować wysiłki.
Większe zwierzęta zidentyfikowane jako gatunki osłonowe mają jeszcze jeden ważny aspekt ekologiczny. Z racji na ich rozmiar i mniejszą liczebność (w porównaniu z drobnymi ssakami czy gadami), łatwiej jest monitorować trendy zachodzące w ekosystemach wskutek zmian klimatycznych czy działalności człowieka.
Uwaga:
Pojęcie gatunków osłonowych może, ale wcale nie musi nakładać się na tzw. gatunki kluczowe (inaczej zwornikowe). Według definicji te ostatnie to takie, których zniknięcie z powierzchni Ziemi doprowadziłoby do załamania funkcjonowania danego ekosystemu.
W jaki sposób gatunki osłonowe chronią inne gatunki?
Według zwolenników teorii gatunków osłonowych podejście to znacząco ułatwia zarządzanie obszarami przyrodniczymi. W obliczu wielu zderzających się interesów (np. urbanistycznych, industrialnych, komunikacyjnych) ochrona integralności ekosystemów bywa trudna. Wyznaczanie granic obszarów chronionych bywa łatwiejsze, gdy punktem odniesienia jest terytorium łowieckie wybranej populacji danego gatunku.
Ważnym elementem ochrony gatunków osłonowych są także ekologiczne korytarze, które zapobiegają fragmentacji ekosystemów. Tworzy się je np. wskroś dróg szybkiego ruchu, aby ułatwić danemu gatunkowi migracje, polowania czy poszukiwanie partnerów. Z korytarzy korzystają jednak również inne zwierzęta, co pozwala zachować bioróżnorodność na szerszym obszarze.
Każdy ekosystem jest złożony z bardzo wielu elementów, a sama tylko przyroda ożywiona może w danym klimacie i ukształtowaniu geograficznym obejmować dziesiątki, setki, a nawet tysiące gatunków. Jedne są pożywieniem dla gatunku osłonowego, inne pożywieniem jego ofiar, jeszcze inne mają charakter konkurencyjny lub symbiotyczny.

Panda wielka jako gatunek osłonowy
Za najlepszy przykład gatunku osłonowego, którego wyznaczenie wydaje się być ekologicznym sukcesem, uważa się pandę wielką (Ailuropoda melanoleuca).
Sympatyczne czarno-białe misie doskonale spełniają wspomniane wyżej wymogi – są duże (do 2 metrów długości), preferują samotniczy tryb życia na sporej wielkości rewirach i mają status gatunku narażonego. Co więcej, na terenie ich występowania, czyli w bambusowych lasach Qin oraz prowincji Seczuan, współistnieją gatunki o strategicznym znaczeniu ekologicznym np. takiny złote, jelonki czubate czy lamparty. Panda wielka dzieli aż 96% swojego terytorium z gatunkami endemicznymi, które nie występują nigdzie indziej.
Niedźwiedź grizzly – obrońca ekosystemów
Grizzly, czyli największy spośród podgatunków niedźwiedzia brunatnego (Ursus arctos horribilis), niegdyś zamieszkiwał terytorium od Alaski po Meksyk. Dziś skurczyło się ono do Alaski, zachodniej części Kanady i północno-zachodniego USA. W całej Ameryce Północnej pozostało zaledwie 60 tysięcy tych futrzastych olbrzymów. Od początku XXI w. prowadzi się więc działania mające na celu ochronę grizzly. W słynnym parku Yellowstone udało się zwiększyć ich populację z 136 w 1975 r. do 700 w 2017 r. Korzyści z tego sukcesu są bardzo szerokie.
Wielkie niedźwiedzie spełniają bardzo ważną rolę w ekosystemie. Wraz ze swymi odchodami roznoszą nasiona zjedzonych owoców i ułatwiają wielu gatunkom krzewów rozmnażanie. Regularnie rozkopują też glebę w poszukiwaniu gryzoni, korzeni i cebulek, co poprawia warunki dla rozwoju roślin. Wynosząc martwe łososie na ląd i konsumując je jedynie częściowo, zasilają też ziemię w azot i dostarczają pożywienia lisom czy krukom. Dodatkowo pomagają kontrolować populację zwierząt kopytnych.
Obszar chroniony założony z myślą o niedźwiedziach grizzly w Górach Skalistych w Albercie zdaniem naukowców pozytywnie oddziałuje na populację na 16 innych gatunków dużych ssaków, m.in. rysi i wilków!

Inne przykłady gatunków osłonowych i ich znaczenie
Badania naukowe potwierdzają efektywność ochrony gatunków osłonowych. Według badaczy z Kalifornii objęcie ochroną głuszca ostrosternego (Centrocercus urophasianus), urodziwego ptaka z rodziny kurowatych, spowodowało, że na obszarach jego ochrony występuje o 82% więcej kręgowców niż poza tą strefą. Do bardzo podobnych wniosków dotarli naukowcy z kanadyjskiej prowincji British Columbia – działania osłonowe zamierzone na łososiowatego kiżucza (Oncorhynchus kisutch) przełożyły się na znacznie wyższe zarybienie chronionych strumieni.
WWF ogłosiła jaguara (Panthera onca) jako gatunek osłonowy, nazywając go wręcz ambasadorem obu Ameryk. Faktycznie cętkowane koty zamieszkują obszar od południowego USA po północną Argentynę, tolerując bardzo różne typy ekosystemów. Są drapieżnikami szczytowymi i jednocześnie gatunkiem kluczowym – gdyby wymarły, kopytne gatunki roślinożerne oraz ssaki zjadające nasiona przemnożyłyby się, co zaburzyłoby całą równowagę biologiczną. W celu ochrony jaguarów w Ameryce Południowej wyznaczono już 36 regionów połączonych zielonymi korytarzami, które umożliwiają wielkim kotom mieszanie puli genetycznej poprzez współżycie z osobnikami z innych populacji. Jako gatunek osłonowy jaguar charakteryzuje się wyjątkowo dużym zasięgiem.
Podobne znaczenie, ale w Azji, ma tygrys syberyjski (Panthera tigris tigris), czyli największy dziki kot na świecie. Według naukowców przed wiekami jego terytoria łowieckie obejmowały obszar od Półwyspu Koreańskiego po Syberię, Mongolię i jezioro Bajkał. Dziś obszar ten skurczył się znacząco. Tygrysom nie pomagają kłusownicy ani kurcząca się pula genetyczna. W 2010 r. na mocy porozumienia między Chinami a Rosją stworzono jednak liczącą aż 1000 km strefę ochrony obejmującą lasy klimatu umiarkowanego i podbiegunowego. Pod tym ochronnym parasolem miejsce znalazły również jelenie, dziki oraz łosie.

Krytyka gatunków osłonowych
Dekady obserwacji sugerują, że ochrona gatunków osłonowych faktycznie przynosi efekty i wydaje się być drogą na skróty do ekologicznej skuteczności. Ale nie wszyscy w pełni podzielają założenia tej strategii.
Pojawiły się już studia, które poddają w wątpliwości ideę ochrony konkretnych kierunków, wskazując, że może ona jednak szkodzić innym. Sugeruje się na przykład, że ochrona niedźwiedzi skupia się na dzikich górskich obszarach, podczas gdy niżej, bliżej ludzkich osiedli wielu zwierzętom zagraża całkowita utrata ekosystemów. Ponadto, spora część gatunków osłonowych to mięsożercy, których potrzeby mogą być zupełnie inne niż ryb, owadów czy roślin, będących tak samo ważnym elementem bioróżnorodności.
Krytycy uważają otwarcie, że istnieją lepsze kryteria planowania działań proekologicznych. Naukowcy z Australii opracowali np. system, w którym kluczowym elementem byłoby nie dzielone terytorium, ale raczej wspólne zagrożenia. Podejście wielogatunkowe, uwzględniające całościowe relacje między florą, fauną i biotopem, na pewno prezentuje się pod tym względem bardziej atrakcyjnie. Pozostaje tylko pytanie, czy jego złożoność nie utrudni faktycznych działań ochronnych? Póki co gatunki osłonowe pozostają więc ważnym narzędziem w repertuarze ekologów.
- “Are umbrella species effective for connectivity . conservation?” Conservation Coridor, https://conservationcorridor.org/digests/2018/12/are-umbrella-species-effective-for-connectivity-conservation, 20/04/2023;
- “What Is an Umbrella Species? Definition and Examples” Emily Rhodes, https://www.treehugger.com/what-is-an-umbrella-species-definition-and-examples-5186302, 20/04/2023;
- “Which Species Should We Focus On? Umbrella Species Assessment in Southwest China” Xuewei Shi i in., https://www.mdpi.com/2079-7737/8/2/42, 20/04/2023;
- “Ecological neighborhoods as a framework for umbrella species selection” Erica F. Stuber i in., https://conbio.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1523-1739.2004.00450.x, 20/04/2023;
- Single species conservation as an umbrella for management of landscape threats” Claire A. Runge i in.,;
- “China's endemic vertebrates sheltering under the protective umbrella of the giant panda Binbin V. Li i in., https://conbio.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/cobi.12618, 20/04/2023;




