Nieszpułka zwyczajna owoc – właściwości, witaminy i wartości odżywcze nieszpułki zwyczajnej

Zanim w Europie pojawił się cukier pochodzący z zamorskich kolonii, nieszpułki były jednym z ulubionych słodyczy do podjadania zimą. Niepozorne owoce, niestety, straciły w ciągu wieków na popularności. A szkoda, bo można je z powodzeniem uprawiać nawet w Polsce, rozkoszując się pysznym smakiem szarlotki. Skąd wzięła się nieszpułka zwyczajna i co warto wiedzieć o jej zastosowaniach?

W 2011 r. archeolodzy pracujący na pozostałościach starorzymskiej osady Tasgetium znaleźli w tamtejszej toalecie wyjątkowo dobrze zachowane i sporej wielkości nasiona. Po analizie okazało się, że liczące sobie 2000 lat pestki pochodzą z owoców nieszpułki zwyczajnej (Mespilus germanica).

Historia nieszpułki zwyczajnej

Nieszpułka zwyczajna udomowiona została najprawdopodobniej przez 3 tysiącami lat w Azji Zachodniej. Pierwsza pisemna wzmianka o niej, datowana na VII w. p.n.e., pochodzi jednak od starożytnych Greków i ma formę wiersza. Jak wszystko co dobre, owoce po Grekach przejęli Rzymianie i rozpowszechnili je po Europie wraz ze swoimi podbojami. Karol Wielki wpisał nieszpułkę zwyczajną na listę gatunków obowiązkowych w królewskich ogrodach. Od tamtej pory Mespilus germanica stała się ulubieńcem opatów, sadowników, średniowiecznego mieszczaństwa. Sadzono ją w parkach, wokół dworów, ale także na wsiach. Wzmianki o owocach pojawiają się nawet w „Opowieściach kanterberyjskich” Chaucera i szekspirowskim dramacie „Romeo i Julia”. Co ciekawe, średniowieczni amatorzy mimo swej ogromnej pasji, nie mogli się powstrzymać od wulgarnych skojarzeń – nieszpułkę nazywano „otwartym tyłkiem”, a także psim, małpim czy oślim odbytem. Dlaczego? Wystarczy spojrzeć na zdjęcia…

W XVII w. popularność nieszpułki sięgnęła zenitu i można ją było znaleźć w każdym angielskim sadzie. Stopniowo jednak ludzie zaczęli interesować się bardziej innymi gatunkami i w połowie XX w. słuch o nieszpułce zaginął. Winą był nie tylko napływ tropikalnych owoców, które rozkoszowały podniebienia całą zimę, ale także dość niezwykłe warunki spożywania nieszpułki zwyczajnej, które rozleniwionemu nowoczesnemu społeczeństwu nie przypadły do gustu.

Dziś drzewa nieszpułki zwyczajnej można nadal spotkać w europejskich parkach i ogrodach, ale mało kto potrafi je prawidłowo rozpoznać. Na większą skalę są uprawiane w rejonach, skąd pochodzą – w Iranie, Azerbejdżanie, Kirigistanie, Armenii i Turcji. Wszędzie tam pojawiają się wciąż na targowiskach jako lokalny przysmak.

Rys botaniczny nieszpułki zwyczajnej

Drzewa nieszpułki zwyczajnej, zwanej również jadalną, w stanie naturalnym porastają region wokół Morza Kaspijskiego. Gdy mają sprzyjające warunki wzrostu, dorastają nawet 8 metrów, ale zazwyczaj są znacznie niższe i przypominają wręcz krzewy. Na dziko są nieprzyjemnie kolczaste, ale w uprawie spotyka się niemal wyłącznie odmiany bez kolców.

Pokrój drzewa jest dość ładny. Nad nieregularnym szarobrązowym pniem zwieszona jest gęsta korona wypełniona dość dużymi, ciemnozielonymi liśćmi o eliptycznym kształcie. Jesienią zmieniają one barwę na czerwoną, co daje piękny efekt estetyczny – drzewa często uprawia się w celach dekoracyjnych.

Wcześniej, zwykle w czerwcu, na gałęziach pojawiają się pięciopłatkowe białe kwiaty o średnicy dochodzącej do 5 cm. Zapylane są przez pszczoły, a na ich miejscu rozwijają się czerwonawo-brązowe, spłaszczone owoce o średnicy do 4 cm. Stosunkowo duży wylot gniazda nasiennego, okolony długimi wyrostkami, jest przyczyną niedwuznacznych nazw potocznych nieszpułki zwyczajnej.

Wykorzystanie nieszpułki zwyczajnej

Owoce nieszpułki można jeść na surowo, pod warunkiem, że osiągną one odpowiedni stopień… przejrzałości. Mowa o procesie, w którym dochodzi do częściowego rozkładu tkanek i ich zmiękczenia. Wówczas to kwaśny miąższ nabiera wspaniałej słodkości. Zjedzone zbyt wcześnie nieszpułki mogą powodować poważne problemy zdrowotne.

W dojrzewaniu pomagają mrozy, więc zbiór nieszpułek odbywa się dopiero pod sam koniec jesieni, co tłumaczy, dlaczego był to ulubiony zimowy przysmak. Ze źródeł historycznych wynika, że prości ludzie wysysali po prostu miąższ ze skórki, podczas gdy w bardziej wyrafinowanym towarzystwie wyjadano je łyżeczką. Z nieszpułek można również przygotowywać dżemy, desery, ciasta, a nawet likiery.

Jak zadbać o przejrzenie nieszpułek? Tradycyjna metoda każe zebrane na początku zimy owoce ułożyć w skrzynce z wiórami lub sianem i pozostawić w chłodzie na ok. 4 tygodnie. W tym czasie enzymy zawarte w owocach rozłożą obecne w miąższu węglowodany złożone na glukozę i fruktozę, a dodatkowo wzrośnie poziom kwasu jabłkowego odpowiedzialnego za charakterystyczny smak. W rezultacie nieszpułki po leżakowaniu przypominają smakiem i konsystencją pieczone jabłka!

Nieszpułka zwyczajna – witaminy i wartości odżywcze

Nieszpułka zwyczajna jest słodkim, sycącym owocem, o wysokiej zawartości żelaza. Będzie więc cennym urozmaiceniem diety dla osób cierpiących na niedokrwistość. Poza tym w jej przejrzałym miąższu znajdziemy witaminy B wspierające układ nerwowy i funkcjonowanie mięśni. W tradycyjnej medycynie polecano ją również na problemy żołądkowe, zwłaszcza biegunki, choroby serca oraz kamienie nerkowe oraz żółciowe.

Z opublikowanych w 2022 r. irańskich badań wynika, że owoce nieszpułki zwyczajnej są również bardzo bogate we flawonoidy. Ten przeciwutleniający potencjał może być zdaniem naukowców wykorzystany w przyszłości w branży zdrowej żywności i suplementów. Co ciekawe, polscy badacze w 2021 r. stwierdzili również, że ekstrakt z leżakowanych nieszpułek ma działanie przeciwcukrzycowe.

Jak uprawiać nieszpułkę zwyczajną w ogrodzie?

Obecnie w ofercie szkółek sadowniczych do nabycia jest co najmniej kilkanaście odmian nieszpułki zwyczajnej. „Nottingham” słynie na przykład z owoców o smaku korzennego sosu jabłkowego, a „Dutch Giant” produkuje 5-centymetrowe płody idealne na przetwory. Niektóre odmiany rodzą owoce o średnicy nawet do 8 cm!

W Polsce nieszpułka zwyczajna uprawia się stosunkowo łatwo, o ile jest osłonięta od silnych wiatrów. Potrzebuje dobrze przepuszczalnego, wilgotnego podłoża, choć nie jest wybredna, jeśli chodzi o odczyn, urodzajność czy konsystencję. Rośnie dość powoli, ale jest odporna na choroby i szkodniki, a przy tym stanowi prawdziwą ozdobę ogrodu. Owocować zaczyna zwykle po 6-7 latach od zasadzenia.

Nieszpułka zwyczajna jest bardzo ciekawym owocem, który może nam urozmaicić sezon zimowy, gdy lokalnych owoców brakuje, a w sklepach dostępne są wyłącznie pryskane chemią cytrusy. Może warto przywrócić ją do łask?