Przepękla ogórkowata warzywo – właściwości, witaminy i wartości odżywcze przepękli ogórkowatej

Zwana też balsamką lub po prostu gorzkim ogórkiem, przepękla ogórkowata jest warzywem od wieków wykorzystywanym w kuchni azjatyckiej. W ostatnich dwóch dekadach cieszy się też coraz większym zainteresowaniem naukowców badających funkcjonalne aspekty naturalnych produktów. Skąd wziąć przepęklę ogórkowatą i jak wykorzystać ją dla zdrowia?

Na początku warto zdementować pogłoskę jakoby przepękla ogórkowata (Momordica charantia) pochodziła z Chin. W rzeczywistości roślina rozwinęła się w Afryce i stanowiła podstawowe źródło pożywienia dla łowców-zbieraczy dawnej Namibii i Botswany. Jeszcze w starożytności jej odmiany zawędrowały jednak na wschód i zostały udomowione w Południowo-Wschodniej Azji.

Rys botaniczny przepękli ogórkowatej

Przepękla ogórkowata należy do rodziny dyniowatych, więc jest krewną cukinii i ogórka. Do tego ostatniego wykazuje spore podobieństwo. Jednoroczne pnącza dorastają nawet 4-5 m długości i chętnie wspinają się po napotkanych przeszkodach dzięki wąsom czepnym. Naprzemienne sercowate liście w zależności od odmiany mają od 3 do 7 klap. Kwiaty są rozdzielnopłciowe i pojawiają się na naszej półkuli między czerwcem a lipcem. Od września do listopada przepękla rodzi wydłużone zielone owoce, które przypominają ogórki, ale mają znacznie bardziej chropowatą skórkę.

Podobieństwo kończy się jednak po przepołowieniu przepękli. Pod dość grubą skórą znajduje się cienka warstwa miąższu okalająca pustą przestrzeń, w której rozwijają się duże płaskie pestki. Z tego względu owoce konsumuje się przede wszystkim w postaci niedojrzałej, kiedy pestki są małe, a miąższ mniej gorzki. Młode przepękle w smaku są kruche i soczyste, ale z wiekiem faktycznie gorzknieją. Po dojrzeniu owoce robią się pomarańczowe i miękkie, a w końcu pękają (stąd nazwa) na kawałki i rozchylają się, eksponując żywoczerwone nasiona.

Owoce chińskiej odmiany przepękli ogórkowatej osiągają nawet do 30 cm długości i mają pofałdowaną skórkę, podczas gdy indyjskie są mniejsze, ciemniejsze, a ich struktura jest bardziej kolczasta. W Bangladeszu czy Nepalu z kolei chętnie uprawia się balsamki o miniaturowych owocach mierzących zaledwie 6 cm.

Wykorzystanie przepękli ogórkowatej

W przeciwieństwie do poczciwego ogórka, przepękla oferuje smakoszom nie tylko swe niedojrzałe owoce, ale także liście i pędy. Same owoce konsumuje się na wiele różnych sposobów, a najprostszy polega na namoczeniu w wodzie, która „wyciąga” nadmiar goryczki.

Poza tym balsamkę dodaje się do smażonych dań warzywnych z woka, zup i dań typu curry. W Indiach jest często nadziewana ziołami i smażona, a w Nepalu marynowana na surowo. Przyrządza się z niej również konserwy oraz suszonki. Na Okinawie, czyli japońskiej wyspie słynącej z długowieczności, przepękla nie tylko jest cenionym warzywem, ale również surowcem do warzenia piwa.

W Chinach, Indiach i Afryce przepękla jest też od wieków wykorzystywana w medycynie ludowej, przede wszystkim pod postacią herbaty. Napary przyrządza się z liści, łodyg, korzeni, ale także plastrów niedojrzałych owoców. Tradycyjne zastosowania lecznicze obejmują przede wszystkim cukrzycę, bóle zębów oraz biegunkę, a na Karaibach również malarię i choroby pasożytnicze.

Przepękla ogórkowata – witaminy i wartości odżywcze

Chemiczna analiza charyzmatycznych owoców wykazała, że przepękla ogórkowa faktycznie jest kopalnią niezwykle korzystnych dla zdrowia związków. Przede wszystkim zawiera duże ilości witamin – witaminy A, C, E oraz witamin B1, B2, B3 i kwasu foliowego, a z soli mineralnych również potasu, wapnia, cynku, magnezu, fosforu i żelaza. Same nasiona są dobrym źródłem białka oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.

Pośród bioaktywnych związków obecnych w przepękli ogórkowatej na uwagę zasługują przede wszystkim substancje o działaniu hipoglikemicznym. Należą do nich m.in. charantyna, polipetyd-p oraz wicyna, które w licznych studiach okazują się obniżać poziom cukru we krwi, czasami tak skutecznie jak leki stosowane w terapii cukrzycy. Ponadto wodne i alkoholowe wyciągi z gorzkiego ogórka zawierają sterole, flawonoidy, terpenoidy i saponiny – łącznie 225 związków, niektóre z nich o bardzo wysokim potencjale leczniczym.

Właściwości zdrowotne przepękli ogórkowatej

W literaturze naukowej szczególnie szeroko dyskutowany jest przeciwcukrzycowy wpływ gorzkiego ogórka. Brakuje odpowiednio dużych studiów klinicznych, które mogłyby potwierdzić skuteczność ekstraktów w walce jedną z najpoważniejszych chorób cywilizacyjnych, więc póki co gorzki ogórek nie jest alternatywą dla klasycznej terapii. Eksperci zaznaczają jednak, że w ubogich społeczeństwach, gdzie dostęp do opieki zdrowotnej jest ograniczony, przepękla powinna być traktowana jako potencjalnie bardzo skuteczny lek obniżający poziom cukru we krwi.

Poza tym balsamka wykazuje działanie przeciwwirusowe oraz przeciwbakteryjne, w szczególności wobec takich drobnoustrojów chorobotwórczych jak E. coli, salmonella oraz różne szczepy gronkowców. Przeprowadzono również szereg wstępnych badań na temat potencjału przeciwnowotworowego przepękli. Wyniki są obiecujące w kontekście raka szyjki macicy, raka piersi, wątroby, jelita grubego, a nawet białaczki. To działanie przypisuje się przede wszystkim wysokiej zawartości antyutleniających kwasów fenolowych.

Polisacharydy obecne w gorzkich ogórkach wydają się bardzo skutecznie zwalczać wolne rodniki, łagodząc stany zapalne. Wspomniana wyżej charantyna wykazuje natomiast działanie prewencyjne wobec chorób neurodegeneracyjnych, takich jak demencja czy choroba Parkinsona.  W badaniach na szczurach sok z przepękli okazał się również skutecznie redukować ciśnienie krwi oraz zbyt wysokim poziom lipidów we krwi.

Uwaga:
Przepękla ogórkowata ma właściwości poronne i nie powinna być nigdy stosowana przez kobiety ciężarne.
 

Czy przepęklę ogórkowatą można uprawiać w Polsce?

Chociaż nadwiślański klimat daleki jest Południowo-Wschodniej Azji i w naszym kraju można doczekać się gorzkich płodów balsamki. Niektórzy ogrodnicy ryzykują wręcz uprawę w glebie, ale zdarza się, że owoce nie zdążą się odpowiednio rozwinąć przed nadejściem mrozów. Bezpieczniej jest więc sadzić pnącza w tunelach foliowych lub szklarni.

Przepękla wymaga stanowiska o pełnym nasłonecznieniu i umiarkowanej wilgotności podłoża. Nasiona kiełkują w temperaturze powyżej 13°C, a dalsza uprawa jest analogiczna do uprawy ogórków, łącznie z nawożeniem i uszczykiwaniem bocznych pędów. Płodów można doczekać się ok. 8 tygodni od wysiewu nasion.