Pandan wonny ‒ właściwości, działanie i wykorzystanie pandanu wonnego

Pandan wonny (Pandanus odorifier), zwany również pochutnikiem, to niezwykła azjatycka roślina spotykana najczęściej wzdłuż tropikalnych plaż. Tradycyjne społeczeństwa wykorzystywały ją od wieków w celach leczniczych, spożywczych i upiększających, a i dzisiaj pandanowiec wonny ma swoich zagorzałych miłośników w wielu krajach świata. Czy warto sięgnąć po pandan wonny?

1. Pandan wonny – co to za roślina?
2. Tradycyjne wykorzystanie pandanu wonnego
3. Pandan wonny jako naturalny lek
4. Kulinarne wykorzystanie pandanu wonnego
5. Pandan wonny w kuchni
6. Gdzie kupić produkty z pandanu wonnego?

Licząca sobie 5 tysięcy lat starożytna medycyna hinduska Ajurweda obdarza drzewa pandanowca wonnego wyjątkową estymą. Korzenie i kwiaty stanowią zarówno cenny surowiec zielarski, jak i bazę dla popularnego olejku eterycznego zwanego „kewda” lub „kewra”. Współczesna medycyna wciąż jeszcze analizuje potencjalne korzyści związane z wykorzystaniem pandanu wonnego, ale na fali zainteresowania tradycyjnymi terapiami jest on coraz częściej wyszukiwany i w naszej części świata.

Pandan wonny – co to za roślina?

Botanicy wyróżniają ponad 600 gatunków pandanu wonnego, rodzaju zaliczanego do rodziny pandanowców, typowych przede wszystkim dla obszarów tropikalnych. Gatunkiem najbardziej znanym jest właśnie pandan wonny rozprzestrzeniony głównie wzdłuż wybrzeży Indii, a także Filipin, Indonezji, Papui Nowej Gwinei, północnej Australii oraz wysp Polinezji, Mikronezji oraz Melanezji.

Pandan wonny to niewielkie drzewo podobne do palm, choć oficjalnie wcale z nimi niespokrewnione. Osiąga rozmiary od 1 metra do 20, formując szeroką koronę z podłużnych liści, zazwyczaj wyposażonych w brzegowe kolce. Gruby pień o pierścieniowatym pokroju u podnóża łączy się z korzeniami, których znaczna część wzniesiona jest ponad powierzchnię gleby. Tworzą one coś na kształt wzniesionej widowiskowej piramidy, stanowiąc ciekawostkę wielu ogrodów botanicznych. Kwiaty, które pojawiają się w sezonie deszczowym, mają charakter dwupienny, a w wyniku zapylenia kwiaty żeńskie produkują okrągłe owocostany złożone z małych owoców i sięgające nawet 20 cm w średnicy. W miarę dojrzewania owoce pandanu wonnego zmieniają barwę z zielonej na czerwono-pomarańczową, a ich struktura zaczyna przypominać skórę ananasa.

Pandanowce najczęściej spotykane są na poziomie morza, porastając pasy wydm i nadmorskich lagun, ale można je spotkać nawet na wysokości ponad 600 m n.p.m., najczęściej nad brzegami rzek i stawów. Drzewa nie tolerują mrozów, ale są stosunkowo odporne na suszę i silne wiatry. Na cele gospodarcze uprawiane są w niewielkiej skali w formie plantacji w południowych Indiach.

Tradycyjne wykorzystanie pandanu wonnego

Pandanowiec wonny to drzewo obfitości dla społeczeństw zamieszkujących regiony tropikalne. Sam pień i gałęzie wykorzystywane są jako surowiec konstrukcyjny. Wyrabia się z niego m.in. drabiny, wezgłowia łóżek czy pułapki na ryby, a z drewna pozyskuje się klej do łodzi. Giętkie korzenie powietrzne służą jako liny, skakanki oraz uchwyty do koszyków. Z długich i trwałych liści pandanu wonnego wyrabia się maty, torby i inne tekstylia, a także różnego rodzaju plecionki artystyczne, biżuterię, ozdoby do włosów czy nawet żagle! Silny aromat sprawia, że pandanowiec jest także popularnym odświeżaczem powietrza. Z męskich kwiatów pandanu destyluje się olejek zwany popularnie „kewra”, który służy zarówno celebracjom religijnym, jak i aromatyzowaniu włosów, ciała czy ubrań. W regionie Pacyfiku na jego bazie wyrabia się liczne olejki do masażu, mydła, odżywki do włosów i kadzidełka.

W regionie Polinezji owoce pandanowca służą także jako ozdobne girlandy, które dodatkowo zapewniają uroczystościom przyjemną zapachowo aurę. Pandanus jako taki w wielu krajach kojarzony jest mocami nadprzyrodzonymi i bywa ważnym elementem religijnych rytuałów. Suszony miąższ z owoców wykorzystywany jest ponadto do produkcji pędzli, a także jako opał i cenny kompost.

Pandan wonny jako naturalny lek

Olejek eteryczny kewra jest bardzo bogaty w czynne związki aromatyczne zaliczane do grupy terpenów. W Ajurwedzie stosuje się go do leczenia bólów ucha, głowy, artretyzmu, a także różnego rodzaju spazmów. Ponadto tradycyjnie wykorzystywany był do redukowania symptomów ospy oraz jako środek przeczyszczający.Na Hawajach matki przeżuwają kwiaty pandanowca, a następnie podają je dzieciom jako środek przeciw zaparciom. Ponadto wodne i alkoholowe ekstrakty z liści pandanowca cenione są jako źródło przeciwutleniających związków fenolowych, flawonoidów, garbników, glikozydów, alkaloidów oraz steroli. Równie atrakcyjny skład mają napary i ekstrakty z korzeni pandanu, które wykorzystuje się również do dezynfekcji ran i odkażania skóry, a także leczenia hemoroidów. Podawane wewnętrznie łagodzą dolegliwości żołądkowe i wspierają w walce z grypą i przeziębieniami. W Indiach liście pandanowca od wieków wykorzystywane były do leczenie schorzeń skórnych, łącznie z wrzodami czy trądem.

Męskie kwiaty pandanu uważane są ponadto za afrodyzjak, a eksperymenty prowadzone dotąd na szczurach wskazują, że poprawiają one płodność u samic i libido u samców (Adkar, 2014).

Współczesna medycyna z coraz większą ciekawością przygląda się drzewom pandanu wonnego. W Stanach Zjednoczonych prowadzi się już eksoerymenty pod kątem właściwości przeciwnowotworowych kwiatów i liści. Dotychczasowe badania farmakologiczne prowadzone równolegle w różnych krajach sugerują ponadto działanie silnie przeciwzapalne, antyutleniające, przeciwcukrzycowe, przeciwbólowe i ochronne dla wątroby. Konkretne badania dowodzą również właściwości przeciwbakteryjnych, m.in. w odniesieniu do pałeczki okrężnicy i gronkowca złocistego (Kumar, 2010), przeciwgrzybicznych, również w stosunku do drożdżaków Candida albicans (Singh, 2011), a nawet przeciwwirusowych (Ooi, 2000).

Kulinarne wykorzystanie pandanu wonnego

Owoce pandanu wonnego, jak i innych pokrewnych gatunków, jedzone są na surowo lub po ugotowaniu. W smaku są mało słodkie, podobne raczej orzechom. Z ich miąższu przygotowuje się pastę, podobną w konsystencji daktylom. Po wysuszeniu stanowi ona popularny produkt spożywczy zawierający w 100 g 321 kcal, 2 g białka, a ponadto pokaźne ilości wapnia, fosforu, żelaza oraz betakarotenu. Surowe owoce pandanowca są również bardzo dobrym źródłem witaminy C. Pasta z owoców w połączeniu z kokosową śmietanką lub mlekiem jest popularnym słodkim przysmakiem.

Same liście są też ważną przyprawą kuchni Azji Południowo-Wschodniej i często nazywa się je wręcz „ azjatycką wanilią”. Ich smak określa się jako lekko słodki, trawiasty, z nutami róży, wanilii, kokosu i migdałów. Tradycyjnie dodawane do dań mięsnych i warzywnych, służą również do aromatyzowania ryżu oraz deserów na bazie czekolady. Na Sri Lance dodaje się je do dań typu pilaf, zaś w Indonezji i Malezji stanowią składnik curry.

Również wspomniana wyżej kewra, czyli olejek eterycznych z kwiatów pandanowca, dodawana jest chętnie do ciast, napojów i słodyczy.

Pandan wonny w kuchni

Zupa z owoców morza

Składniki:

• 100 g filetu z ryby
• 100 g krewetek
• 250 ml wywaru rybnego
• 150 ml wody
• 100 ml mleka kokosowego
• 10 g korzenia imbiru
• 2 ząbki czosnku
• 20 g zielonej cebulki
• 1 łyżeczka sproszkowanych liści pandanu wonnego
  
• 1 łyżeczka sproszkowanych liści kafiru
• 1 łyżeczka trawy cytrynowej w proszku
• 1 łyżka oliwy
• 1 łyżeczka mielonego pieprzu seczuańskiego
• 1 jajko
• 1 łyżeczka octu
• 1 łyżeczka sosu sojowego
• 1 łyżeczka sosu rybnego
• świeże liście kolendry

Przygotowanie:
Rybę i krewetki kroimy na kawałki. W woku rozgrzewamy olej i podsmażamy na nim posiekany imbir, czosnek i cebulkę. Dodajemy rybę, krewetki i wszystkie przyprawy, a następnie smażymy delikatnie mieszając. Po kilku minutach dolewamy sosy i ocet, a dalej wywar i wodę. Gotujemy 5 minut, po czym dolewamy mleko z rozkłóconym jajkiem. Doprawiamy do smaku solą i podajemy z liśćmi kolendry.


Zielone ciasto kokosowo-maślane

Składniki:

• 250 masła
• 140 g cukru
• 4 jajka, 200 g mąki
• 1 ½ łyżeczki proszku do pieczenia
• 65 ml mleka kokosowego
• ½ łyżeczki pasty z pandanu wonnego
  

Przygotowanie:
Masło ucieramy z cukrem. Dodajemy po jednym żółtku, rozkręcamy, a następnie dosypujemy mąkę i proszek. W dalszej kolejności dodajemy mleko kokosowe i pastę. Całość mieszamy. Białka ubijamy na pianę stopniowo dodając cukier. Pianę porcjami włączamy do ciasta. Ciasto przelewamy do natłuszczonej tortownicy i pieczemy 45 minut w temperaturze 170 stopni C. Studzimy przed pokrojeniem.

Gdzie kupić produkty z pandanu wonnego?

Aromatyczne liście pandanowca wonnego sprzedawane są na świecie pod postacią suszonego zioła, pasty lub esencji w płynie. Pasta ma żywo zielony kolor i wykorzystywana jest jako naturalny barwnik do wypieków, deserów i napojów. Wszystkie to produkty dostępne są w sklepach specjalizujących się w żywności azjatyckiej. Unikalny aromat, smak i barwa powinny zachwycić wszystkich miłośników egzotyki!

Bibliografia

1. Useful Tropical Plants; “Pandanus odorifer”; data dostępu: 2020-11-03
2. Prafulla P. Adkar i in.; “Pandanus odoratissimus (Kewda): A Review on Ethnopharmacology, Phytochemistry, and Nutritional Aspects”; data dostępu: 2020-11-03
3. Noohi Nasim i in.; “Phytochemical analysis of flower from Pandanusodorifer (Forssk.) Kuntze for industrial application”; data dostępu: 2020-11-03
4. Singh Gurmeet, Parle Amrita; “Unique pandanus - Flavour, food and medicine”; data dostępu: 2020-11-03
5. Yosie Andriani i in.; “Phytochemical analysis, antioxidant, antibacterial and cytotoxicity properties of keys and cores part of Pandanus tectorius fruits”; data dostępu: 2020-11-03