Próchnilec maczugowaty to grzyb niejadalny o trudnym do pomylenia, upiornym wyglądzie. Zaliczamy go do rodziny próchnilcowatych Xylariaceae i gromady workowców. Pozostaje częsty w Polsce, nie wymaga ochrony. Do rozwoju nieodmiennie potrzebuje martwego drewna drzew lub krzewów liściastych. Niekiedy jednak wydobywa z pniaków lub konarów zagrzebanych dość głęboko w glebie, co sprawia wrażenie jakby wyrastał z ziemi.
Sezon
Próchnilec maczugowaty zawiązuje owocniki jesienią. Bywa często opisywany w prasie lokalnej i na stronach nadleśnictw w okolicach Wszystkich Świętych / Halloween.
Występowanie
Próchnilec maczugowaty występuje niemal na całym świecie, prócz Afryki oraz Antarktydy. Zwykle bywa częsty.
Kępy owocników obserwuje się najczęściej tuż przy ziemi, na pniakach i opadłych gałęziach buka, dębu albo graba, w parkach, lasach gospodarczych i na cmentarzach.
Wygląd
Plecha próchnilca maczugowatego składa się, podobnie jak u wielu innych nadrzewnych workowców z jego rodziny, z podkładki (stromy), zarodni bezpłciowych (konidialnych) oraz postaci płciowej (doskonałej, teleomorfy).Podkładka to warstwa mocno zbitej grzybni, zbudowanej z wyjątkowo silnie posplatanych strzępek. Można ją potraktować jako swego rodzaju zbiorowy owocnik, rodzący zarówno zarodniki bezpłciowe (konidia) jak i płciowe (askospory). U opisywanego tu gatunku będzie ona bocznie spłaszczona, nieregularnie maczugowata w kształcie, z ledwo dostrzegalnym, króciutkim trzonkiem, silnie zdrewniała, twarda w dotyku. Osiąga zwykle 40 – 100 x 10 – 30 mm. U młodych egzemplarzy będzie szara, potem coraz bardziej brunatna, brązowo-czarna, wreszcie cała smoliście czarna.
Wrażenie matowości przy dotknięciu podkładki próchnilca maczugowatego wynika z podziurawienia jej niezliczonymi otworkami (zwanymi w tym przypadku ostiolami). Każda taka ostiola prowadzi ku właściwym, niepozornym owocników, w przypadku workowców z rodzaju próchnilec zaliczanych do perytecjów (otoczni) czyli mikroskopijnych owocników o gruszkowatym bądź okrągłym kształcie.
Teleomorfa próchnilca maczugowatego to właśnie owe straszące dzieci „palce umarlaka”. Będzie delikatniej nakrapiana, a jednocześnie ciemniejsza od podkładki. Osiąga do 25 mm grubości przy 25-100 mm wysokości.
Zarodniki bezpłciowe (konidia) opisywanego gatunku tworzą się wiosną. Uwalniane są z całej powierzchni podkładki, pokrytej zarodniami. Charakteryzują się diploidalną (podwójną) liczbą chromosomów i wymiarami 6-7 × 10-13 μm.
Zarodniki płciowe (workowe, askospory) próchnilca maczugowatego zawiązują się latem i jesienią. Wydostają się ostiolami. Charakteryzują się haploidalną (pojedynczą) liczbą chromosomów oraz wymiarami 5-9 × 20-32 μm.
Próchnilca maczugowatego najłatwiej pomylić z pokrewnym próchnilcem długotrzonkowym Xylaria longipes. Ten ostatnie będzie smuklejszy i drobniejszy, o mniejszych zarodnikach (tak 5,5-7,5 na 13-16 µm), rozwijający się na gnijącym drewnie klonów.
Spośród gatunków ginących i prawnie chronionych dość podobne mogą być pewne buławki Clavariadelphus, szczególnie pałeczkowata C. pistillaris i spłaszczona C. ligula. Buławki różnią się od próchnilca jaśniejszymi barwami.
Właściwości
Jako grzyb saprofit (roztocze) rozkłada drewno. Próchnilec maczugowaty odgrywa ważną rolę w obiegu materii i przepływie energii. Miejscami może być szkodliwy dla niezabezpieczonego drewna, powodując zgniliznę.
Zastosowanie
Trwają wytężone badania nad jak najszerszym wykorzystaniem próchnilca maczugowatego w biotechnologii na skalę przemysłową. Wydzielane przezeń enzymy, zwłaszcza lakaza katalizuję utlenienia przy udziale tlenu atmosferycznego wielorakich związków organicznych, tak naturalnych jak sztucznych, głównie aromatycznych (o budowie pierścieniowej).Bibliografia
- Chlebicki, A. (2008). ; “Some overlooked and rare xylariaceous fungi from Poland. ”; Polish Botanical Journal, 53(1), 71-80. ;
- Crous, P.W., Wingfield, M. J., Chooi, Y. H., Gilchrist, C. L., Lacey, E., Pitt, J. I., ... & Venzhik, A. S. (2020).; “Fungal Planet description sheets: 1042–1111. Persoonia: ”; Molecular Phylogeny and Evolution of Fungi, 44, 301.;
- Gierczyk, B., Kujawa, A. (2020). ; “Contribution to the Knowledge of Mycobiota of the Wielkopolski National Park (W Poland). ”; Acta Mycologica, 55(1).;
- Jang, Y. W., Lee, I. K., Kim, Y. S., Lee, S., Lee, H. J., Yu, S. H., & Yun, B. S. (2007). ; “Xylarinic acids A and B, new antifungal polypropionates from the fruiting body of Xylaria polymorpha. ”; The Journal of Antibiotics, 60(11), 696-699. ;
- Læssøe, T. (1993). ; “Xylaria digitata and its allies—delimitation and typification—II. ”; Persoonia-Molecular Phylogeny and Evolution of Fungi, 15(2), 149-153. ;
- Liers, C., Ullrich, R., Pecyna, M., Schlosser, D., & Hofrichter, M. (2007). ; “Production, purification and partial enzymatic and molecular characterization of a laccase from the wood-rotting ascomycete Xylaria polymorpha. ”; Enzyme and Microbial Technology, 41(6-7), 785-793. ;
- Marcinkowska J. (2012). ; “Oznaczanie rodzajów grzybów sensu lato ważnych w fitopatologii. ”; PWRiL, Warszawa. ;
- Nurcihan, H., Ilgaz, A., & Basaran, D. (2011). ; “Antimicrobial potential of Xylaria polymorpha (Pers.) ”; Grev. African Journal of Microbiology Research, 5(6), 728-730. ;
- Shiono, Y., Motoki, S., Koseki, T., Murayama, T., Tojima, M., & Kimura, K. I. (2009). ; “Isopimarane diterpene glycosides, apoptosis inducers, obtained from fruiting bodies of the ascomycete Xylaria polymorpha. ”; Phytochemistry, 70(7), 935-939. ;
