Warstwiak zwęglony to kosmopolityczny grzyb zaliczany do próchnilcowatych Xylariaceae, o charakterystycznych, węgliście czarnych, bulwiastych podkładkach. Rozwija się na martwym, lecz wciąż świeżym, jeszcze nie spróchniałym drewnie drzew i krzewów liściastych. W krajach o bardziej oceanicznym klimacie powoduje dotkliwe straty gospodarcze uszkadzając konstrukcje drewniane.
Sezon
Warstwiak zwęglony tworzy wieloletnie owocniki, zwane – tak jak u pozostałych próchnilcowatych - podkładkami.
Występowanie
Warstwiaka zwęglonego obserwowano na wszystkich kontynentach (prócz Antarktydy) i wielu wyspach oceanicznych, wszędzie tam, gdzie rosną krzewy i drzewa liściaste. W Europie Środkowej, w tym w Polsce pozostaje częsty, lecz występuje w rozproszeniu. O wiele pospolitszy jest w Europie Zachodniej, gdzie klimat jest bardziej oceaniczny.
Wygląd
Owocniki (podkładki) warstwiaka zwęglonego wyrastają grupowo. Odznaczają się charakterystycznym, okrągłym lub bulwiastym kształtem i początkowo gładką, a potem pomarszczoną powierzchnią. Osiągają 3-6 cm średnicy. Młode okazy warstwiaka zwęglonego są brązowo-czerwone, szybko jednak stają się czarne niczym spalone drewno lub węgiel kamienny. Najstarsze podkłaki robią się puste w środku. Powierzchnię w pełni dojrzałych podkładek warstwiaka pokrywają grudki podobne do pryszczy lub krost. Są to perytecja (otocznie) o średnicy 0,5-0,8 mm, a właściwie ich wyloty.Młode, wciąż czerwono-brązowe owocniki produkują bezbarwne zarodniki konidialne.
Wysyp zarodników konidialnych białawy, natomiast wysyp zarodników płciowych (askospor) czarny. Uwalnianie askospor następuje od wiosny do jesieni, po wypełnieniu worków płynem. Nierzadko warstwiak produkuje tyle askospor, że zaczernia nimi całe swoje otoczenie.
Perytecja (otocznie) w kształcie kolb.
Miąższ (rdzeń) podkładki warstwiaka zwęglonego bywa fioletowy, brązowy albo srebrzysto-czarny. Charakterystyczne dlań jest koncentryczne ułożenie kolejnych warstw miąższu (stąd polska nazwa rodzajowa: warstwiak). Większość uczonych uznaje, że warstwy są związane z sezonowym wzrostem podobnie jak słoje w pniach drzew. Również konsystencją miąższu warstwiak przypomina węgiel drzewny lub spalone drewno.
Worki warstwiaka są cylindryczne, umieszczone w środku perytecjów.
Właściwości
Warstwiak zwęglony to grzyb niejadalny, saprotrof niszczący drewno.
Zastosowanie
Warstwiak zwęglony zawiera szereg ciekawych, niespotykanych u innych grzybów i roślin związków organicznych, w tym purpurowy pigment, rozmaite lignany oraz utlenioną pochodną skwalenu, zwaną koncentrykolem. Uczeni badają ich potencjalne zastosowania jako lekarstw (przeciwko chorobom neurodegeneracyjnym jak Alzheimera, Parkinsona), barwników i/lub substratów do syntezy innych związków.W przeszłości mocno wysuszone podkładki tego warstwiaka służyły jako hubki do rozpalania ognisk. Ponadto wierzono, że hubka akurat z tego grzyba odstrasza wiedźmy i złe duchy, powodujące bolesne skurcze (dlatego w Europie Zachodniej zwano je „kulkami przeciwskurczowymi”).
Bibliografia
- Mułenko W., Majewski T., Ruszkiewicz-Michalska M. 2008. ; “A preliminary checklist of micromycetes in Poland. Wstępna lista grzybów mikroskopijnych Polski. ”; Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków. ;
- Sharland P., Rayner A. 1986. ; “Mycelial interactions in Daldinia concentrica. ”; Transactions of the British Mycological Society 86, (4): 643–649. ;
- Singh J. 1994. ; “Building Mycology: Management of Decay and Health in Buildings. ”; Spon Press, London, UK. ;
- Whalley A., Roy Watling R. 1980. ; “Daldinia concentrica versus Daldinia vernicosa. ”; Transactions of the British Mycological Society 74, (2): 399–406.;
- Breitenbach J., Kränzlin F. 1984. ; “Pilze der Schweiz. Beitrag zur Kenntnis der Pilzflora der Schweiz. Band 1: Ascomyceten (Schlauchpilze). 2., korrigierte Auflage. ”; Mykologia, Luzern.;
- Boddy L., Gibbon O., Grundy M. 1985. ; “Ecology of Daldinia concentrica: Effect of abiotic variables on mycelial extension and interspecific interactions. ”; Transactions of the British Mycological Society 85, (2): 201–211.;
- Chmiel M. 2006. ; “Checklist of Polish Larger Ascomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów workowych Polski. ”; Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków. ;
- Gerhart E. 1985. ; “Pilze: Röhrlinge, Porlinge, Bauchpilze, Schlauchpilze und andere. Spektrum der Natur BLV Intersivführer. Band 2. ”; BLV Verlagsgesellschaft, München-Wien- Zürich. ;
- Gminder A. 2011. ; “Atlas grzybów. Jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej? ”; Wyd. Weltbild, Warszawa.;
- Gumińska B., Wojewoda W. 1985. ; “Grzyby i ich oznaczanie. ”; PWRiL, Warszawa. ;
- Johannesson H., Læssøe T., Stenlid J. 2000. ; “Molecular and morphological investigation of Daldinia in northern Europe. ”; Mycological Research 104, (3): 275–280. ;
- Lee I-K., Yun B-S., Kim Y., Yoo Y. 2002. ; “Two neuroprotective compounds from mushroom Daldinia concentrica. ”; Journal of Microbiology and Biotechnology 12 (4): 692-694. ;
