Ochrona siedlisk - aspekty, cele i sposoby ochrony siedlisk

Ochrona siedlisk jest dopełnieniem ochrony gatunkowej. Nie da się bowiem skutecznie chronić zwierząt bez zachowania i ochrony całych ekosystemów, a więc także ich naturalnych miejsc bytowania. W skrócie chodzi więc o szeroko zakrojone działania obejmujące konserwację, odbudowywanie i ochronę siedlisk w celu zapobiegania wymieraniu, redukcji i fragmentacji poszczególnych gatunków.

1. Historia ochrony siedlisk
2. Przepisy prawne dotyczące ochrony siedlisk
3. Typy ochrony obszarowej
4. Co zagraża naturalnym siedliskom?
5. Jak realizuje się ochronę siedlisk na świecie?
6. Dlaczego musimy chronić naturalne siedliska?

Co to jest siedlisko? W biologii siedlisko definiuje się jako zespół czynników nieożywionych, zwłaszcza klimatycznych i glebowych, które panują w określonym miejscu i mają wpływ na życie i rozwój żyjących w nim osobników i całych gatunków. W języku laickim można więc powiedzieć, że jest to środowisko życia, inaczej dom, określonych populacji. Dla przykładu lasy tropikalne w Kostaryce są siedliskiem dla setek organizmów, które nie występują nigdzie indziej na świecie.

Historia ochrony siedlisk

Niestety, człowiek swoją dominację nad światem rozpoczął od aktywnego niszczenia siedlisk. Rośliny i zwierzęta miały istnieć dla naszej korzyści, najpierw służąc jako środki do przetrwania, a później bogacenia się. W okresie średniowiecza pojawiły się co prawda pierwsze dekrety dotyczące ochrony poszczególnych gatunków na określonych terenach, ale miały one na celu raczej zabezpieczenie majątku możnych niż dobro zwierząt. W Polsce na przykład już za czasów Bolesława Chrobrego wydano przepisy chroniące bobry, a inni monarchowie obejmowali swoją protekcją np. jelenie czy żubry.

Tak naprawdę o ochronie siedlisk zaczęto dyskutować jednak dopiero na przełomie XVIII i XIX w. Wielkie zasługi w rozwoju idei położył James Ranald Martin, brytyjski chirurg pracujący dla Kompanii Wschodnioindyjskiej. Zwrócił on uwagę szerszej społeczności na karygodny proceder wycinki lasów w brytyjskich koloniach w Indiach i wynikającego z nich pustynnienia. Zaczął też aktywnie lobbować na rzecz zalesiania eksploatowanych obszarów. Właśnie na Półwyspie Indyjskim zrealizowano też pierwszy na świecie program ochrony lasów pod przewodnictwem Alexandra Gibsona.

Pałeczkę przejęli później Amerykanie otwierając w 1872 r. pierwszy na Ziemi park narodowy – Yellowstone. Jego celem była ochrona wyjątkowych walorów fauny i flory wobec narastającego kłusownictwa i agresywnej kolonizacji. Pod statutem parku podpisał się sam prezydent Ulysses S. Grant, a w ciągu kolejnych dekad powołano instytucję rangerów odpowiedzialnych za przestrzeganie ustanowionych zasad i zakazów.

W latach XX w wielu krajach pojawiły się już przepisy prawne ustanawiające ochronę siedlisk i sposoby jej egzekwowania, a forsowaniem idei zaczęły zajmować się również lokalne i globalne organizacje, takie jak np. WWF.

Przepisy prawne dotyczące ochrony siedlisk

W 1971 r. w irańskim kurorcie Ramsar podpisano doniosły układ międzynarodowy traktujący o ochronie przyrody i znany potocznie jako Konwencja ramsarska. Dotyczyła ona ochrony obszarów wodnisto-błotnych, zwłaszcza tych mających znaczenie dla ptactwa wodnego. Polska dołączyła do paktu w 1978 r. a do dnia dzisiejszego na terenie naszego kraju zidentyfikowano 19 obszarów chronionych, w tym m.in. Biebrzański Park Narodowy i Słowiński Park Narodowy.

W UE podstawowym aktem prawnym regulującym kwestię ochrony siedlisk jest Dyrektywa 92/43/EWG, znana też jako dyrektywa siedliskowa. W jej ramach określono m.in. istotne typy siedlisk i kryteria wyboru terenów do ochrony, jak również obowiązki Państw Członkowskich w tym zakresie. Jej uzupełnieniem jest program Natura 2000 służący zachowaniu cennych i zagrożonych siedlisk europejskich. W ranach Dyrektywy wyznacza się obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Łącznie obejmuje ona dziś ponad 18% całej powierzchni kontynentu oraz 318 tys. m² powierzchni morskiej.

W Polsce przepisy unijne zostały zatwierdzone w ramach ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku, która do dziś wyznacza sposoby wyznaczania i ochrony obszarów o szczególnej wartości środowiskowej.

Typy ochrony obszarowej

Wspominana ustawa precyzuje krajowe formy ochrony obszarowej. Do najważniejszych należą:

• Parki narodowe – to najwyższa forma ochrony przyrody obejmująca obszar o szczególnych wartościach przyrodniczych lub kulturowych, o powierzchni co najmniej 1000 ha. W Polsce do tej pory powołano 23 parki narodowe, chroniące łącznie ponad 3000 km², a planowanych jest co najmniej 5 dalszych.  Najcenniejsze są obszary ochrony ścisłej (ponad 680 km²), gdzie przyroda rządzi się swoimi prawami, bez żadnej ingerencji człowieka. Na pozostałych terenach możliwe jest podejmowanie odpowiednich działań wspierających ochronę np. wykaszanie łąk w ramach ochrony czynnej.
• Rezerwaty przyrody – są znacznie powszechniejszą, ale równie ważną formą ochrony cennych przyrodniczo siedlisk. Rezerwatem może być obszar zachowany w stanie naturalnym (lub minimalnie zmienionym), obejmujący cenny ekosystem, ostoję gatunku czy też siedlisko przyrodnicze. Na jego obszarze może obowiązywać ochrona ścisła lub częściowa (dopuszczająca różne zabiegi ochrony czynnej). Obecnie w Polsce jest ponad 1400 rezerwatów.
• Parki krajobrazowe – chronią obszary cenne przyrodniczo, krajobrazowo, czy kulturowo. Na ich terenie może być prowadzona działalność gospodarcza w zakresie nie zagrażającym walorom parku. W Polsce jest 120 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 24 500 km².
• Obszary chronionego krajobrazu – są łącznikiem między obszarami chronionymi i obejmują rozległe tereny o danym typie środowiska (np. rozległe kompleksy leśne czy doliny rzeczne). Działalność gospodarcza jest w małym stopniu ograniczona, gdyż tereny te służą głównie rekreacji w możliwie mało przekształconym krajobrazie. W Polsce istnieje około 450 takich obszarów, obejmujących łącznie ponad 23% powierzchni kraju.
• Obszary Natura 2000 – mają zachować cenne w skali Europy obszary przyrodnicze, często nieobjęte innymi formami ochrony. Gospodarowanie na tych terenach jest możliwe, a niekiedy nawet wskazane (np. ekstensywny wypas bydła), ale podlega ograniczeniom związanym z zachowaniem danego typu siedliska. Do tej pory w Polsce w ramach sieci Natura 2000 powołano 145 obszarów ptasich oraz 864 obszary siedliskowe o łącznej powierzchni 70 tys. km².

Co zagraża naturalnym siedliskom?

Potrzeba, aby chronić naturalne siedliska jest prostą konsekwencją ludzkiej działalności na świecie. Choć bowiem zdarza się, że całe ekosystemy padają ofiarą naturalnych klęsk żywiołowych, większość problemów spowodowanych jest stricte aktywnością przemysłową, gospodarczą i urbanistyczną.

Niestety, sposobów na niszczenie siedlisk wynaleźliśmy już naprawdę dużo. Pierwszym jest celowa zmiana naturalnych obszarów w tereny użytkowe – od wsi i miast po obszary rolnicze. Wiąże się to przede wszystkim z wycinką lasów, ale także np. osuszaniem terenów podmokłych. Mówi się również o fragmentacji siedlisk, kiedy ekosystemy są sztucznie dzielone i ograniczane przez drogi czy zabudowania. Powoduje to chaos i poważne zmiany w równowadze biologicznej.

Drugim ważnym problemem jest zanieczyszczenie wynikające z działalności przemysłowej i rozwoju municypalnego. Toksyczne związki zmieniają skład chemiczny wody, ziemi i powietrza bardzo często zabijając mikroorganizmy, rośliny i zwierzęta. Nie można w tym kontekście zapominać też o gazach cieplarnianych, które wpływają na klimat i poważnie destabilizują całe ekosystemy.

Wodne siedliska są natomiast przede wszystkim niszczone przez destrukcyjne techniki połowu ryb, zwłaszcza użycie dynamitu czy włoków dennych. Dużym problemem jest także rozwój osiedli nad brzegami jezior, rzek i mórz – erozja gleby oraz napływ substancji chemicznych z domów i zakładów skutecznie rujnują warunki życiowe wielu gatunków. Morskim siedliskom zagraża także transport wodny, w szczególności drążenie kanałów i wycieki olejów oraz paliw.

Jak realizuje się ochronę siedlisk na świecie?

Na bazie wspomnianego wyżej prawodawstwa obejmujące cenne siedliska ochroną prowadzi się cały szereg działań zmierzających do prewencji dalszej degradacji, a nawet częściowej odnowy. Do najważniejszych należą m.in.:

• zalesianie prowadzone zarówno na terenach leśnych po wycince lub pożarach, jak i w miastach;
• stabilizacja linii brzegowych poprzez budowę falochronów, wzmocnień i nawożenie naturalnych surowców;
• tworzenie korytarzy umożliwiających zwierzętom bezpieczne przemieszczanie się pomiędzy siedliskami;
• strategie ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej na terenach przyrodniczych;
• odnowa raf koralowych;
• rozwój nowych technologii pozyskiwania surowców naturalnych bez niszczenia obszarów naturalnych;
• doskonalenie ekologicznych metod produkcji rolnej;
• ustanawianie nowych obszarów ochrony i surowe egzekwowanie odpowiedzialności za łamanie prawa w ich zasięgu, zwłaszcza sankcje za niszczycielską działalność.

Dlaczego musimy chronić naturalne siedliska?

Świadomość, że degradacja środowiska naturalnego wpływ negatywnie na ludzkie zdrowie jest coraz powszechniejsza i skłania wielu z nas do refleksji, a nawet zmian w stylu życia. Niestety, wrażliwość na zanikanie siedlisk jest znacznie mniejsza. Tymczasem ekolodzy alarmują, że postępujące ich wyniszczanie będzie miało drastyczne skutki. Mówi się przede wszystkim o:

• wymieraniu zagrożonych gatunków fauny i flory;
• erozji gleb i pustynnieniu dużych obszarów lądu;
• zakłóceniach równowagi biologicznej mających wpływ także na działalność rolniczą (np. wymieranie gatunków zapylających),
• dalszemu pogłębianiu się kryzysu klimatycznego;
• osłabieniu odporności krajobrazu na susze, powodzie, zanieczyszczenia czy nawet rozprzestrzenianie się chorób.

Nie ma przyszłości dla Ziemi bez roślin i zwierząt tworzących naturalne ekosystemy. Z tą świadomością warto aktywnie wspierać działania zmierzające do konserwacji i odnowy siedlisk, a zwłaszcza w żaden sposób nie szkodzić im własną ignorancją!

Bibliografia