Definicja pojęcia:

środowisko

Środowisko – ogół nieożywionych (abiotycznych) oraz ożywionych (biotycznych) elementów przyrodniczych, zarówno naturalnych jak i przekształconych w wyniku działalności człowieka, występujących na danym obszarze i kształtujących warunki życia określonych organizmów żywych poprzez swe wzajemne oddziaływania i łączące je zależności. Elementy abiotyczne obejmują atmosferę ziemską składającą się z mieszaniny gazów i aerozoli atmosferycznych (powietrza atmosferycznego), litosferę (skorupę ziemską) utworzoną ze skał, minerałów oraz gleby tworzącej jej warstwę powierzchniową (pedosferę), hydrosferę składającą się z wód powierzchniowych i podziemnych kuli ziemskiej oraz składniki klimatyczne oddziałujące na atmosferę (głównie troposferę i stratosferę), hydrosferę i powierzchniową warstwę litosfery. Elementy biotyczne obejmują organizmy żywe (bakterie, protisty, rośliny, grzyby i zwierzęta, w tym człowieka) żyjące w obrębie środowiska nieożywionego. Środowisko, ze względu na stopień antropopresji (stopień przekształcenia elementów przyrodniczych pod wpływem działalności człowieka), dzieli się na środowisko przyrodnicze (naturalne) nie zmienione pod wpływem działalności ludzkiej bądź funkcjonujące w stanie równowagi przyrodniczej oraz środowisko geograficzne (przekształcone) składające się z przekształconych przez człowieka naturalnych elementów przyrodniczych oraz stanowiących wytwory działalności ludzkiej elementów sztucznych (antropogenicznych), m.in. infrastruktury osadniczej, przemysłowej, rolnej i transportowej.
  1. Przyroda i środowisko
  2. Elementy składowe przyrody
  3. Elementy składowe środowiska
  4. Środowisko przyrodnicze (naturalne)
  5. Składniki środowiska przyrodniczego
  6. Cechy charakterystyczne środowiska przyrodniczego
  7. Antropopresja, czyli wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze
  8. Negatywne skutki antropopresji
  9. Środowisko geograficzne

Przyroda i środowisko

Przyroda obejmuje całokształt świata materialnego (nieorganicznego i organicznego) na kuli ziemskiej, który podlega ciągłym przemianom w wyniku zachodzących w jego obrębie zjawisk i procesów fizycznych, chemicznych bądź biologicznych oraz nieustannego przepływu energii i krążenia materii pomiędzy jego elementami składowymi, z pominięciem wpływu czynników antropogenicznych i wytworów działalności ludzkiej. Środowisko, w odróżnieniu od przyrody utworzonej wyłącznie z elementów naturalnych powstałych bez udziału człowieka, składa się zarówno z elementów naturalnych jak i elementów sztucznych, przekształconych wskutek działalności człowieka, które występując na ściśle określonym obszarze kształtują warunki życia dla bytujących w jego obrębie organizmów żywych przez wzajemne oddziaływania oraz łączące je zależności (np. środowisko lądowe, środowisko wodne). Środowisko, ze względu na stopień antropopresji, czyli przekształcenia naturalnych elementów przyrodniczych przez człowieka, dzieli się na środowisko przyrodnicze (środowisko naturalne), nie zmienione przez działalność ludzką bądź przekształcone w stopniu minimalnym pod warunkiem zachowania stanu równowagi przyrodniczej oraz środowisko geograficzne (środowisko przekształcone) składające się z przekształconych w znacznym stopniu elementów naturalnych i elementów sztucznych (antropogenicznych) będących wytworem działalności człowieka.
Środowisko składa się z nieożywionych (abiotycznych) i ożywionych (biotycznych) elementów przyrody, zarówno elementów naturalnych jak i przekształconych w wyniku działalności człowieka. Źródło: shutterstock

Elementy składowe przyrody

Przyroda, jako całokształt świata nieorganicznego i organicznego kuli ziemskiej, utworzona jest z dwóch, ściśle powiązanych i wzajemnie od siebie zależnych elementów składowych – przyrody nieożywionej (martwej) oraz przyrody ożywionej (żywej). Przyroda nieożywiona obejmuje składniki abiotyczne (fizyczne, nieorganiczne) kształtujące środowisko życia dla organizmów żywych, obejmujące:
  • atmosferę ziemską (powłokę gazową Ziemi);
  • litosferę (skorupę ziemską);
  • ukształtowanie powierzchni ziemi (rzeźbę terenu);
  • hydrosferę (powłokę wodną kuli ziemskiej);
  • składniki klimatu wpływające na atmosferę, hydrosferę i warstwę powierzchniową litosfery (pedosferę).

Przyroda ożywiona utworzona jest ze składników biotycznych (biologicznych, organicznych), czyli organizmów żywych żyjących w obrębie środowiska utworzonego przez elementy przyrody nieożywionej, współtworzących zespoły organizmów powiązane siecią złożonych zależności troficznych (pokarmowych) i interakcji wewnątrz- i międzygatunkowych (biocenozy). Przyroda składa się więc ze zróżnicowanych typów nieożywionych środowisk przyrodniczych nie przekształconych w wyniku działalności ludzkiej bądź funkcjonujących w stanie równowagi przyrodniczej i charakterystycznych dla nich zespołów organizmów żywych (biocenoz), które razem tworzą bardziej złożone układy ekologiczneekosystemy naturalne, biomy i biosferę.

Elementy składowe środowiska

Środowisko, w odróżnieniu od przyrody utworzonej z wyłącznie z elementów naturalnych powstałych bez ingerencji człowieka, składa się z nieożywionych (abiotycznych) i ożywionych (biotycznych) elementów przyrody, zarówno elementów naturalnych jak i przekształconych w wyniku działalności ludzkiej, które występują na danym obszarze i kształtują warunki życia dla określonych organizmów żywych przez wzajemne oddziaływania i łączące je zależności (np. środowisko lądowe, środowisko wodne).

Elementy abiotyczne środowiska obejmują:
  • powietrze atmosferyczne składające się z mieszaniny gazów i aerozoli atmosferycznych tworzących atmosferę ziemską;
  • skały, minerały i gleby wchodzące w skład litosfery;
  • wody powierzchniowe i podziemne kuli ziemskiej tworzące hydrosferę;
  • składniki klimatyczne (opady atmosferyczne, nasłonecznienie, temperatura, wilgotność powietrza, wiatr, ciśnienie atmosferyczne) oddziałujące na niższe warstwy atmosfery (troposferę i stratosferę), wody hydrosfery i powierzchniową warstwę litosfery (pedosferę).

Elementy biotyczne środowiska stanowią organizmy żywe:
  • bakterie;
  • archeowce;
  • protisty;
  • rośliny;
  • grzyby;
  • zwierzęta.

Organizmy żywe są ściśle zależne od warunków otaczającego je środowiska i oddziałujące na siebie bezpośrednio lub pośrednio na drodze różnorodnych interakcji między osobnikami jednego lub większej liczby gatunków.
Elementy abiotyczne środowiska. Źródło: shutterstock

Środowisko przyrodnicze (naturalne)

Środowisko przyrodnicze (naturalne) stanowi zespół naturalnych elementów przyrodniczych,  nie zmienionych pod wpływem działalności ludzkiej bądź przekształconych przez człowieka w niewielkim stopniu pod warunkiem zachowania między tymi elementami stanu równowagi przyrodniczej. Środowisko przyrodnicze stanowi złożony układ powiązanych, ściśle od siebie zależnych i wzajemnie na siebie oddziałujących elementów składowych powstałych w wyniku naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie, czyli składników przyrody nieożywionej (martwej) oraz składników przyrody ożywionej (żywej).

Składniki środowiska przyrodniczego

Środowisko przyrodnicze składa się ze składników przyrody nieożywionej (elementów abiotycznych) kształtujących warunki bytowania dla występujących na danym obszarze organizmów żywych, stanowiących składniki przyrody ożywionej (elementy biotycznych). Abiotyczne elementy środowiska przyrodniczego obejmują jego budowę geologiczną (skały, minerały), formy ukształtowania powierzchni ziemi (m.in. wzgórza, łańcuchy górskie, progi skalne, wyżyny, równiny, doliny, depresje, stożki wulkaniczne, rowy oceaniczne); pokrywę glebową (m.in. gleby tundrowe, gleby bielicowe, gleby płowe, gleby pustynne, czarnoziemy, gleby brunatne, gleby kasztanowe, szaroziemy, czerwonoziemy, żółtoziemy, czarne ziemie, mady, gleby bagienne, gleby wulkaniczne, gleby obszarów górskich), wody powierzchniowe (morza, oceany, rzeki, strumienie, potoki, jeziora, bagna, mokradła) i wody podziemne (m.in. wody infiltracyjne, wody kondensacyjne) i składniki klimatyczne (m.in. opady atmosferyczne, nasłonecznienie, temperatura i wilgotność powietrza, ciśnienie atmosferyczne).

Elementy abiotyczne (budowa geologiczna, rzeźba terenu i składniki klimatu oddziałujące na atmosferę, hydrosferę i powierzchniową warstwę litosfery) kształtują warunki środowiska przyrodniczego, wpływając na panujące na danym obszarze stosunki wodne i żyzność gleb oraz strukturę i rozmieszczenie określonych elementów biotycznych (organizmów żywych). Organizmy żywe (bakterie, archeowce, protisty, rośliny, grzyby, zwierzęta, w tym człowiek), stanowiące integralną część składową środowiska przyrodniczego, tworzą charakterystyczne dla określonych obszarów układy ekologiczne – biocenozy (zespoły biotyczne), czyli zespoły organizmów powiązanych przez różnorodne zależności pokarmowe (troficzne) (łańcuchy, sieci pokarmowe) oraz złożone interakcje międzygatunkowe, m.in.:
Elementy biotyczne środowiska przyrodniczego (organizmy żywe) powiązane są ze sobą różnorodnymi zależnościami pokarmowymi oraz interakcjami międzygatunkowymi. Na zdjęciu błazenek plamisty żyjący w symbiozie mutualistycznej z ukwiałem. Źródło: shutterstock

Cechy charakterystyczne środowiska przyrodniczego

Prawidłowe funkcjonowanie środowiska przyrodniczego zależy w dużej mierze od jego stanu wewnętrznej równowagi (równowagi przyrodniczej) utrzymywanej dzięki zrównoważonemu przepływowi energii i krążeniu materii pomiędzy poszczególnymi elementami składowymi, czego przejawem są złożone cykle biogeochemiczne (cykl hydrologiczny, obieg azotu, obieg tlenu, obieg węgla, obieg fosforu oraz obieg siarki w przyrodzie). Struktura środowiska przyrodniczego cechuje się wyraźnie zaznaczoną strefowością zależną głównie od szerokości geograficznej oraz piętrowością zależną od wysokości nad poziomem morza (w przypadku środowisk lądowych) bądź głębokości zbiornika wodnego (w przypadku środowisk wodnych).  Środowisko przyrodnicze jest układem dynamicznym i podlega nieustannym przemianom pod wpływem zachodzących w przyrodzie procesów naturalnych:
  • procesów geologicznych, m.in. erozji, wietrzenia, sedymentacji, powierzchniowych ruchów masowych, wulkanizmu;
  • procesów klimatycznych, m.in. zmiany natężenia światła słonecznego, globalnego ocieplenia, zmiany składu chemicznego powietrza i wód oceanicznych;
  • procesów  biologicznych, m.in. wpływu producentów pierwotnych (roślin, glonów, protistów i bakterii fotosyntetyzujących) na skład atmosfery Ziemi lub wpływu organizmów glebowych, tzw. edafonu (m.in. bakterii, grzybów, protistów, bezkręgowców) na procesy zachodzące w powierzchniowej warstwie litosfery (procesy glebotwórcze).

Przemiany środowiska przyrodniczego obecnie wynikają w znacznej mierze z rosnącej antropopresji, polegającej na przekształcaniu i nadmiernej eksploatacji jego elementów składowych na potrzeby działalności gospodarczej człowieka. 

Antropopresja, czyli wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze

Antropopresja jest bezpośrednim lub pośrednim oddziaływaniem człowieka na środowisko przyrodnicze, polegającym na przekształcaniu i nadmiernej eksploatacji jego poszczególnych elementów składowych na potrzeby działalności gospodarczej, głównie działalności rolniczej i przemysłowej. Antropopresja prowadzi przeważnie do niekorzystnych zmian w środowisku przyrodniczym, przejawiających się przede wszystkim zakłóceniem naturalnej równowagi przyrodniczej pomiędzy jego składnikami abiotycznymi i biotycznymi, m.in. przez zaburzenie struktury i funkcjonowania naturalnych układów ekologicznych (np. biocenoz, ekosystemów, biomów), łańcuchów i sieci troficznych (pokarmowych) i cykli biogeochemicznych (krążenia materii w przyrodzie), zwiększoną emisję zanieczyszczeń, rabunkową eksploatację zasobów naturalnych, zmianę warunków siedliskowych i klimatycznych, zmiany stosunków wodnych, przekształcenie rzeźby terenu i nadmierną produkcję odpadów.
Struktura lądowego środowiska przyrodniczego cechuje się wyraźnie zaznaczoną strefowością zależną od szerokości geograficznej i piętrowością zależną od wysokości nad poziomem morza. Źródło: shutterstock

Negatywne skutki antropopresji

Zmniejszanie się powierzchni obszarów leśnych (deforestacja, wylesianie) przekształcanych na tereny rolnicze bądź pastwiska dla zwierząt hodowlanych prowadzi do nadmiernej erozji gleb, obniżenia poziomu wód gruntowych, stepowienia i pustynnienia terenów wylesionych, zaburzeń cyklu hydrologicznego (powodzie, susze, lawiny błotne) oraz obiegu pierwiastków w przyrodzie (spadek produkcji tlenu, wzrost emisji dwutlenku węgla), niszczenia siedlisk wielu gatunków organizmów żywych (głównie roślin i zwierząt) i związanym z tym zjawiskiem znacznego spadku różnorodności biologicznej. Intensywny rozwój rolnictwa i stosowanie metod zwiększających wydajność produkcji rolnej (stosowanie nadmiernych ilości nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, mechanizacja) przyczyniają się do wzmożonej erozji gleby oraz skażenia gleb i wód (powierzchniowych i podziemnych) związkami chemicznymi. Degradacja środowiska przyrodniczego przez miasta i ośrodki przemysłowe wiąże się głównie z emisją dużych ilości zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do atmosfery, czego skutkiem jest tworzenie się kwaśnych opadów, niszczenie warstwy ozonowej i globalne ocieplenie klimatu; i odprowadzaniem ścieków komunalnych i przemysłowych do zbiorników i cieków wodnych, co stanowi przyczynę zaburzenia struktury i funkcjonowania ekosystemów wodnych, spadku różnorodności biologicznej, degradacji gleb i gruntów oraz eutrofizacji (przeżyźnienia) wód

Środowisko geograficzne

Antropopresja, czyli bezpośrednie lub pośrednie oddziaływanie działalności i wytworów człowieka na naturalne elementy środowiska przyrodniczego, prowadzi do przekształcenia się tego środowiska w tzw. środowisko geograficzne (środowisko przekształcone, środowisko życia człowieka). Środowisko geograficzne, prócz zmienionych w różnym stopniu naturalnych elementów środowiska przyrodniczego (m.in. rzeźby terenu, pokrywy glebowej, stosunków wodnych, szaty roślinnej), składa się także ze stanowiących wytwory człowieka elementów sztucznych (elementów antropogenicznych), czyli infrastruktury osadniczej, przemysłowej, rolnej i transportowej, które razem współtworzą charakterystyczny dla danego obszaru krajobraz gospodarczy. Elementy antropogeniczne obejmują budynki (budynki mieszkalne, inwentarskie, użyteczności publicznej) zakłady przemysłowe, drogi, mosty, tunele, wiadukty, sieć kolejową, porty morskie i lotnicze, zbiorniki retencyjne, turbiny wiatrowe, uprawy roślin (np. roślin spożywczych i przemysłowych) i hodowlę zwierząt użytkowych (np. drobiu, trzody chlewnej, bydła). Środowisko geograficzne cechujące się znacznym stopniem przekształcenia naturalnych elementów przyrodniczych w celu realizacji potrzeb człowieka i przeważającą obecnością wytworów jego działalności gospodarczej określane jest mianem środowiska antropogenicznego (sztucznego). Środowisko antropogeniczne, definiowane jako system krajobrazów gospodarczych powstałych w wyniku planowej antropopresji, obejmuje m.in. miasta, aglomeracje miejskie i tereny przemysłowe.
Środowisko antropogeniczne. Źródło: shutterstock

Bibliografia

  1. G. Łabno; “Słownik encyklopedyczny. Ekologia”; Wyd. Europa, 2007.;
  2. William D. Bowman, Sally D. Hacker; “Ecology”; Sinauer Associates (Oxford University Press), 2020.;
  3. Aulay Mackenzie, Andy S. Ball, Sonia R. Virdee; “Ekologia. Krótkie wykłady ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.;
  4. Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. I, VII, X, XII”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-2000.;
  5. Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia Geograficzna Świata, tom IX Ziemia”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997. ;
  6. Andrew S. Goudie; “Human Impact on the Natural Environment”; John Wiley & Sons Inc., 2018.;
  7. Bożena Dobrzańska, Grzegorz Dobrzański, Dariusz Kiełczewski; “Ochrona środowiska przyrodniczego”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 4.7
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź