Gryzonie (Rodentia) – najliczniejszy
rząd (Mammalia) obejmujący ponad 2,2 tys.
gatunków występujących na całej kuli ziemskiej.
Występowanie i środowisko życiaGryzonie stanowią najliczniejszą i najbardziej rozpowszechnioną grupę ssaków. Występują na wszystkich
kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy; zasiedlają większość
wysp oceanicznych. Zamieszkują
różnorodne środowiska –
tundrę, obszary
leśne,
sawanny,
stepy, półpustynie i pustynie. Niektóre gatunki przystosowały się do życia w
siedliskach antropogenicznych.
Wyróżnia się gatunki nadrzewne (
ursonowate,
wiewiórkowate), naziemne (myszokształtne), podziemne (gofferowate, kretoszczury) oraz ziemno-wodne (
bobrowate,
nutria,
piżmak,
kapibara, bobromysz bezucha).
Historia ewolucyjna i podział systematycznyGryzonie kopalne znane są od paleocenu z superkontynentu Laurazji obejmującego obszary współczesnej Ameryki Północnej, i Azji. Gryzonie zróżnicowały się na współcześnie żyjące podrzędy i rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty w eocenie.
Gryzonie stanowią ok. 40% wszystkich ssaków. Obejmują ponad 2,2 tys. gatunków zgrupowanych w 481 rodzajach i 33 rodzinach. Wyróżnia się 5 podrzędów gryzoni:
- Anomaluromorpha – wiewiórolotkowe;
- Castorimorpha – bobrokształtne;
- Hystricomorpha – jeżozwierzowce;
- Myomorpha – myszokształtne;
- Sciuromorpha – wiewiórkokształtne.
Na obszarze
Polski stwierdzono występowanie 31 gatunków.
Budowa ciałaWiększość gryzoni
cechuje się niewielkimi rozmiarami ciała. Najmniejszym gatunkiem jest trąbkouszek beludżystański (Salpingotulus michaelis) o długości ciała ok. 3,6 -4,7 cm, długości ogona ok. 8 cm i wadze 3,75 g. Największym gatunkiem jest kapibara wielka (Hydrochoerus hydrochaeris) osiągająca długość do 130 cm i wagę do 65 kg.
Gryzonie wykazują szereg cech budowy w zależności od trybu życia:
- gryzonie „myszokształtne” przystosowane do naziemnego trybu życia posiadają dobrze zbudowane, krępe ciało, krótkie kończyny i długi ogon; niektóre gatunki posiadają chwytny ogon (np. badylarka);
- gryzonie podziemne cechują się wałeczkowatym ciałem i krótkim bądź szczątkowym ogonem; oczy i małżowiny uszne są zredukowane;
- gryzonie nadrzewne posiadają długi i puszysty ogon służący do utrzymywania równowagi oraz bardzo dobry wzrok.
- gryzonie ziemno-wodne posiadają błony pławne pomiędzy palcami oraz spłaszczony, nieowłosiony ogon;
- gryzonie pustynne posiadają długie kończyny tylne oraz puszysty ogon; pomiędzy palcami często wyrastają kępki włosów zapobiegające zapadaniu się w piasek.
Gryzonie są w większości zwierzętami stopochodnymi. Kończyny przednie są przeważnie czteropalczaste; kończyny tylne – pięciopalczaste. Palce opatrzone są pazurami o różnych kształtach i wielkości. Na stopach wielu gryzoni znajdują się opuszki (modzele) – cecha
taksonomiczna.
Jeżozwierze, jeżatki oraz ursony posiadają ciało pokryte
kolcami, powstałymi z przekształconych włosów.
Cechą charakterystyczną wszystkich gryzoni jest obecność jednej pary stale rosnących siekaczy w szczęce górnej i żuchwie, oddzielonych przerwą (diastemą) od zębów policzkowych (zębów przedtrzonowych i trzonowych). W uzębieniu gryzoni brak jest pozostałych siekaczy oraz kłów; często liczba zębów przedtrzonowych jest zredukowana lub w ogóle nie występują. Gryzonie cechują się silnie rozwiniętymi łukami jarzmowymi oraz obecnością silnych
mięśni – żwaczy.
U niektórych gryzoni występują zewnętrzne lub wewnętrzne torby policzkowe służące do przenoszenia
pokarmu.
Żołądek może mieć kształt prostego worka lub jest podzielony na kilka komór (np. u
lemingów). Jelito ślepe jest przeważnie duże; u popielicowatych nie występuje.
Tryb życiaGryzonie przeważnie prowadzą nocny tryb życia, wiewiórkowate są aktywne w ciągu dnia. Większość gryzoni kopie nory; niektóre gatunki wykorzystują korytarze wybudowane przez inne . Gryzonie zakładają także gniazda nad ziemią – w spróchniałych
pniach, szczelinach
skalnych,
koronach drzew lub zawieszają je na
źdźbłach trawy.
Gryzonie mogą prowadzić samotniczy tryb życia (
popielice, goffery) lub żyją w grupach rodzinnych (
bobry). Niektóre gatunki tworzą
kolonie (
susły, nieświszczuki,
świstaki,
kretoszczury). Najbardziej rozwinięte kolonie z systemem kastowym występują u
golca piaskowego (Heterocephalus glaber); składają się one z jednej samicy (królowej), kilku dominujących samców oraz bezpłodnych
osobników obu płci.
Niektóre gatunki gryzoni żyjących w strefach umiarkowanych i chłodnych zapadają w
sen zimowy (np.
popielicowate), gatunki pustynne zapadają w
sen letni podczas okresu wysokich
temperatur (np.
skoczkowate).
PożywienieWiększość gryzoni jest
roślinożerna; żywią się
nasionami,
liśćmi,
kwiatami i
korzeniami; niektóre gatunki są
wszystkożerne lub
owadożerne. Wiele gatunków gryzoni gromadzi zapasy pożywienia na zimę.
Rozmnażanie i rozwójGryzonie
rozmnażają się bardzo intensywnie – samice szybko osiągają dojrzałość płciową;
ciąża jest bardzo krótka; występuje kilka
miotów rocznie; mioty przeważnie są bardzo liczne. W zależności od gatunku młode gryzoni są gniazdownikami – rodzą się ślepe, nieowłosione i niedorozwinięte (myszowate) lub zagniazdownikami – rodzą się z otwartymi oczami; są owłosione i dobrze rozwinięte (
jeżozwierze).
U wielu gatunków występuje
dymorfizm płciowy; samce są większe od samic (świstaki) lub odwrotnie – samice są większe od samców (skoczomyszki).
W obrębie rzędu występują gatunki monogamiczne, u których osobniki obu płci sprawują opiekę nad
potomstwem (myszak kalifornijski) oraz poligamiczne, w których celem samca jest zapłodnienie jak największej liczby samic; a opieka nad potomstwem należy do samicy (świstaki).
Długość życia gryzoni w
warunkach naturalnych wynosi przeważnie ok. 1,5 roku; większe gatunki mogą żyć do kilkunastu lat.
Bibliografia 1. Encyklopedia biologiczna T. 4, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
2. Ssaki świata, Jiři Gaisler, Jan Zejda, Wydawnictwo Muza, Warszawa, 1997.
3. Ssaki, Włodzimierz Serafiński, Ewa Wielgus-Serafińska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.