Gryzonie (Rodentia)

Gryzonie (Rodentia) – najliczniejszy rząd ssaków (Mammalia) obejmujący ponad 2,2 tys. gatunków występujących na całej kuli ziemskiej.

Występowanie i środowisko życia
Gryzonie stanowią najliczniejszą i najbardziej rozpowszechnioną grupę ssaków. Występują na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy; zasiedlają większość wysp oceanicznych. Zamieszkują różnorodne środowiskatundrę, obszary leśne, sawanny, stepy, półpustynie i pustynie. Niektóre gatunki przystosowały się do życia w siedliskach antropogenicznych.

Wyróżnia się gatunki nadrzewne (ursonowate, wiewiórkowate), naziemne (myszokształtne), podziemne (gofferowate, kretoszczury) oraz ziemno-wodne (bobrowate, nutria, piżmak, kapibara, bobromysz bezucha).

Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Gryzonie kopalne znane są od paleocenu z superkontynentu Laurazji obejmującego obszary współczesnej Ameryki Północnej, Europy i Azji. Gryzonie zróżnicowały się na współcześnie żyjące podrzędy i rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty w eocenie.

Gryzonie stanowią ok. 40% wszystkich ssaków. Obejmują ponad 2,2 tys. gatunków zgrupowanych w 481 rodzajach i 33 rodzinach. Wyróżnia się 5 podrzędów gryzoni:
  • Anomaluromorpha – wiewiórolotkowe;
  • Castorimorpha – bobrokształtne;
  • Hystricomorpha – jeżozwierzowce;
  • Myomorpha – myszokształtne;
  • Sciuromorpha – wiewiórkokształtne.

Na obszarze Polski stwierdzono występowanie 31 gatunków.
Budowa ciała
Większość gryzoni cechuje się niewielkimi rozmiarami ciała. Najmniejszym gatunkiem jest trąbkouszek beludżystański (Salpingotulus michaelis) o długości ciała ok. 3,6 -4,7 cm, długości ogona ok. 8 cm i wadze 3,75 g. Największym gatunkiem jest kapibara wielka (Hydrochoerus hydrochaeris) osiągająca długość do 130 cm i wagę do 65 kg.  

Gryzonie wykazują szereg cech budowy w zależności od trybu życia:
  • gryzonie „myszokształtne” przystosowane do naziemnego trybu życia posiadają dobrze zbudowane, krępe ciało, krótkie kończyny i długi ogon; niektóre gatunki posiadają chwytny ogon (np. badylarka);
  • gryzonie podziemne cechują się wałeczkowatym ciałem i krótkim bądź szczątkowym ogonem; oczy i małżowiny uszne są zredukowane;
  • gryzonie nadrzewne posiadają długi i puszysty ogon służący do utrzymywania równowagi oraz bardzo dobry wzrok.
  • gryzonie ziemno-wodne posiadają błony pławne pomiędzy palcami oraz spłaszczony, nieowłosiony ogon;
  • gryzonie pustynne posiadają długie kończyny tylne oraz puszysty ogon; pomiędzy palcami często wyrastają kępki włosów zapobiegające zapadaniu się w piasek.

Gryzonie są w większości zwierzętami stopochodnymi. Kończyny przednie są przeważnie czteropalczaste; kończyny tylne – pięciopalczaste. Palce opatrzone są pazurami o różnych kształtach i wielkości. Na stopach wielu gryzoni znajdują się opuszki (modzele) – cecha taksonomiczna.

Jeżozwierze, jeżatki oraz ursony posiadają ciało pokryte kolcami, powstałymi z przekształconych włosów.

Cechą charakterystyczną wszystkich gryzoni jest obecność jednej pary stale rosnących siekaczy w szczęce górnej i żuchwie, oddzielonych przerwą (diastemą) od zębów policzkowych (zębów przedtrzonowych i trzonowych). W uzębieniu gryzoni brak jest pozostałych siekaczy oraz kłów; często liczba zębów przedtrzonowych jest zredukowana lub w ogóle nie występują. Gryzonie cechują się silnie rozwiniętymi łukami jarzmowymi oraz obecnością silnych mięśni – żwaczy.

U niektórych gryzoni występują zewnętrzne lub wewnętrzne torby policzkowe służące do przenoszenia pokarmu. Żołądek może mieć kształt prostego worka lub jest podzielony na kilka komór (np. u lemingów). Jelito ślepe jest przeważnie duże; u popielicowatych nie występuje.

Tryb życia
Gryzonie przeważnie prowadzą nocny tryb życia, wiewiórkowate są aktywne w ciągu dnia. Większość gryzoni kopie nory; niektóre gatunki wykorzystują korytarze wybudowane przez inne zwierzęta. Gryzonie zakładają także gniazda nad ziemią – w spróchniałych pniach, szczelinach skalnych, koronach drzew lub zawieszają je na źdźbłach trawy.

Gryzonie mogą prowadzić samotniczy tryb życia (popielice, goffery) lub żyją w grupach rodzinnych (bobry). Niektóre gatunki tworzą kolonie (susły, nieświszczuki, świstaki, kretoszczury). Najbardziej rozwinięte kolonie z systemem kastowym występują u golca piaskowego (Heterocephalus glaber); składają się one z jednej samicy (królowej), kilku dominujących samców oraz bezpłodnych osobników obu płci.

Niektóre gatunki gryzoni żyjących w strefach umiarkowanych i chłodnych zapadają w sen zimowy (np. popielicowate), gatunki pustynne zapadają w sen letni podczas okresu wysokich temperatur (np. skoczkowate).

Pożywienie
Większość gryzoni jest roślinożerna; żywią się nasionami, liśćmi, kwiatami i korzeniami; niektóre gatunki są wszystkożerne lub owadożerne. Wiele gatunków gryzoni gromadzi zapasy pożywienia na zimę.

Rozmnażanie i rozwój
Gryzonie rozmnażają się bardzo intensywnie – samice szybko osiągają dojrzałość płciową; ciąża jest bardzo krótka; występuje kilka miotów rocznie; mioty przeważnie są bardzo liczne. W zależności od gatunku młode gryzoni są gniazdownikami – rodzą się ślepe, nieowłosione i niedorozwinięte (myszowate) lub zagniazdownikami – rodzą się z otwartymi oczami; są owłosione i dobrze rozwinięte (jeżozwierze).

U wielu gatunków występuje dymorfizm płciowy; samce są większe od samic (świstaki) lub odwrotnie – samice są większe od samców (skoczomyszki).

W obrębie rzędu występują gatunki monogamiczne, u których osobniki obu płci sprawują opiekę nad potomstwem (myszak kalifornijski) oraz poligamiczne, w których celem samca jest zapłodnienie jak największej liczby samic; a opieka nad potomstwem należy do samicy (świstaki).

Długość życia gryzoni w warunkach naturalnych wynosi przeważnie ok. 1,5 roku; większe gatunki mogą żyć do kilkunastu lat.


Bibliografia
1.    Encyklopedia biologiczna T. 4, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
2.    Ssaki świata, Jiři Gaisler, Jan Zejda, Wydawnictwo Muza, Warszawa, 1997.
3.    Ssaki, Włodzimierz Serafiński, Ewa Wielgus-Serafińska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.

Indeks nazw polskich - rząd Gryzonie
A B C D E F G H I J K L Ł M N O Q P R S Ś T U V W X Y Z Ż Ź