Jodyna – właściwości, działanie i zastosowanie jodyny

Od co najmniej kilku dekad jodyna należy do najczęściej stosowanych form dezynfekcji w domach i szpitalach. Jest tania, powszechnie dostępna i bardzo skuteczna w unicestwianiu patogenów chorobotwórczych. Ma jednak również swoje wady. Dowiedz się, kiedy i w jaki sposób warto stosować jodynę na codzienne dolegliwości.

1. Historia jodyny
2. Czym jodyna różni się od płynu Lugola?
3. Na czym polega odkażająca moc jodyny?
4. Zastosowania jodyny
5. Test skrobiowy z wykorzystaniem jodyny
6. Skutki uboczne stosowanie jodyny
7. Jodyna w domowej apteczce

Jodyna, jak sama nazwa wskazuje, jest roztworem jodu, niemetalicznego pierwiastka, który nasze organizmy potrzebują do produkcji hormonów tarczycy. Przyjmowany z pożywieniem jod dba więc o nasze zdrowie endokrynologiczne i chroni przed opóźnieniem umysłowym będącym powikłaniem jego deficytu. Jak się okazuje, można go jednak również rozpuścić w alkoholu (etanolu), aby zyskać silny i wszechstronny środek odkażający.

Historia jodyny

Genialne wynalazki często są dziełem przypadku. Pod koniec Wojen Napoleońskich, kiedy zaczęło dotkliwie brakować prochu strzelniczego, Napoleon Bonaparte poganiał swoich chemików do pracy nad stworzeniem własnego zasobu amunicji. Kierowany ambicją Bernard Courtois próbował więc stworzyć proch z morskich glonów. Raz, gdy dolał do zawiesiny sproszkowanych alg za dużo kwasu, zaobserwował fascynujące zjawisko – nad naczyniem wzniosła się fioletowa para. Po skropleniu i krystalizacji powstały purpurowe kryształki, które inny chemik, Joseph Louis Gay-Lussac, w 1813 r. zidentyfikował jako nowy, nieznany dotąd pierwiastek nazwany jodem – z greckiego „ioeides” czyli fioletowy.

Traf chciał, że już w owych czasach szwajcarski lekarz J.F. Coindet stosował palone gąbki morskie i wodorosty do leczenia wola tarczycy. Odkrycie Francuzów uświadomiło mu, że to właśnie jod może być kluczem do leczenia niedoczynności tego gruczołu. Już w latach 30 XIX w. środowisko medyczne zwróciło się z zaciekawieniem w kierunku zewnętrznego wykorzystania roztworu z kryształków jodu. Później, w czasie amerykańskiej Wojny Secesyjnej, to właśnie roztwór jodu uratował setki żołnierzy przed gangreną. A były to jeszcze czasy, gdy w drobnoustroje nikt nie wierzył!

Gdy w pod koniec lat 60. teoria bakteryjnych infekcji zaczęła zyskiwać coraz większe rzesze zwolenników, jodyna stała się prawdziwym hitem. Na początku XX w. była już standardem w praktyce medycznej, ambulatoryjnej i szpitalnej.

Czym jodyna różni się od płynu Lugola?

Klasyczna jodyna dostępna w aptekach jest roztworem jodu o stężeniu 2-3% rozpuszczonym w mieszance etanolu i wody, ze znaczną przewagą (ok. 90%) tego pierwszego. W miksturze znajduje się również zwykle jodek potasu lub jodek sodu. Ciecz ma kolor ciemnobrązowy, wyraźną alkoholową woń i dobrze rozpuszcza się w wodzie.

Dla odróżnienia płyn Lugola podawany doustnie w przypadku niedoboru jodu lub jako prewencja negatywnych skutków kontaktu z radioaktywnym jodem (np. po katastrofie nuklearnej) jest wodnym roztworem jodu bez zawartości alkoholu. Jego stężenie wynosi 2% lub więcej. Płyn Lugola również może być stosowany jako forma dezynfekcji.

Na czym polega odkażająca moc jodyny?

Po rozpuszczeniu w wodzie jod atomowy ulega procesowi hydrolizy i tworzy kwas podjodawy (HIO) oraz jony jodowe (I-). To właśnie kwas podjodawy oraz sam jod decydują o dezynfekcyjnym potencjale roztworu. Ich działanie polega na silnym stopniu utleniania, które okazuje się zabójcze dla większości patogenów. Warto zaznaczyć, że jest ono niższe niż w przypadku chloru lub kwasu podchlorawego, ale jodyna jest bardziej stabilna i wykazuje mniejszą reaktywność z azotowymi zanieczyszczeniami.

Skuteczność jodyny w kontekście poszczególnych drobnoustrojów zależy w dużej mierze od stężenia pH roztworu. Bakterie są wrażliwe na kwaśność w zakresie 5-7 pH, a wirusy 8-9 pH. Nie bez znaczenia jest również temperatura – im chłodniej, tym większe dawki jodyny potrzebne są do efektywnej dezynfekcji, co wynika z niższej reaktywności związków w zimnie. Porównując odkażanie w temperaturze 25°C i -2° potrzeba zastosować nawet dwukrotnie większą dawkę jodyny, aby osiągnąć ten sam rezultat.

Zastosowania jodyny

Standardowy roztwór jodyny przeznaczony jest wyłącznie do użytku zewnętrznego. Z badań naukowych wynika, że skutecznie zabija ona bakterie, grzyby, wirusy, a nawet niektóre ameby. Nie chroni jednak przed zakażeniem pasożytniczymi pierwotniakami kryptosporydiozy ani giardiozy. W szczególności jodyna okazuje się bardzo skuteczna w zwalczaniu bakterii pałeczki okrężnicy (E. coli), salmonelli (Salmonella typhimurium), powodującej czerwonkę shigelli (Shigella dysenteriae) oraz przecinkowca cholery (Vibrio cholera).Jodynę przede wszystkim stosuje się więc do odkażania mniejszych ran, otarć, zadrapań. W przypadku większości klasycznych urazów, które nie wymagają wizyty na pogotowiu, przetarcie uszkodzonej skóry roztworem jodyny jest zdecydowanie wystarczającym sposobem na ochronę przed ewentualną infekcją. Głębsze i trudniej gojące się przecięcia warto dezynfekować kilkakrotnie, przy każdej zmianie opatrunku.

Ponadto jodynę wykorzystuje się do dezynfekcji sprzętu medycznego, osobistych przyborów typu pęsety czy nożyczki do paznokci i innych przedmiotów, o których wiemy, że przyszły do styczności z potencjalnym źródłem zakażenia lub które będą używane w sposób umożliwiający kontakt z płynami fizjologicznymi. Jodyną odkaża się również sprzęt laboratoryjny i większe powierzchnie, gdzie zachodzi ryzyko namnażania się drobnoustrojów chorobotwórczych. Co ważne, aby zagwarantować maksymalną skuteczność, daną powierzchnię należy najpierw umyć z brudu, a dopiero następnie zastosować dezynfekcję.

Ponadto jodyna może być stosowana do dezynfekcji wody, zarówno użytkowej (np. w basenie), jak i pitnej. W tym celu na każdy litr wody należy użyć 5 kropli preparatu, a jeśli woda jest wyraźnie mglista lub zabarwiona nawet 10 kropli. Całość mieszamy, a następnie odstawiamy na co najmniej 30 minut. W przypadku bardzo zanieczyszczonej wody jodyna okazuje się skuteczniejszym „czyścicielem” niż chlor. Nic dziwnego, że Światowa Organizacja Zdrowia w oficjalnych wytycznych poleca jodynę jako alternatywę dla dezynfekcji wody pitnej, wskazując na potencjalne pozytywne skutki uboczne w postaci wyrównywania ewentualnych niedoborów jodu w diecie. Z uwagi na brak danych o długoterminowych skutkach i zagrożenie przedawkowaniem jodu, jodyna powinna być stosowana jedynie doraźnie, np. w sytuacjach tymczasowego braku dostępu do bezpiecznej, czystej wody.

Uwaga: Jodyny nie należy nigdy stosować samodzielnie jako środka do leczenie niedoborów jodu. W tym celu lekarz przepisze specjalne tabletki oparte na solach jodu, które nie mają toksycznego działania. Jodyny nie należy też nigdy aplikować na bardzo głębokie rany, ugryzienia zwierząt, oparzenia oraz w okolicach oczu.

Test skrobiowy z wykorzystaniem jodyny

Jodynę można dodatkowo wykorzystać do badania poziomu skrobi w cieczach i owocach. Otóż, jeśli dodamy kilka kropli jodyny do szklanki z wodą, nabierze ona bursztynowego koloru. Jeśli zaś w tej samej wodzie uprzednio rozmieszamy skrobię (np. ziemniaczaną) po dodaniu jodyny całość stanie się ciemnoniebieska lub prawie czarna. Dzieje się tak dlatego, że jod reaguje ze skrobią tworząc bardziej złożony związek chemiczny.

Fenomen ten wykorzystuje się w ogrodnictwie i sadownictwie do oceny stopnia dojrzałości owoców. Na przekrojone jabłko aplikuje się pipetą jodynę i obserwuje zmianę barwy. Opracowano już nawet specjalne tablice z próbkami kolorystycznymi, którym przyporządkowano odpowiednie punkty. I tak, gdy owoc przebarwia się na granatowo, oznacza to, że jest niedojrzały, a zawarta w nim skrobia nie uległa jeszcze rozpadowi na cukry proste odpowiadająca za słodkość. Z drugiej strony, jeśli potraktowany jodyną miąższ się nie przebarwia, oznacza to, że jest już przejrzały.  Ten prosty test pozwala stwierdzić, kiedy należy zbierać owoce bezpośrednio do konsumpcji, a kiedy na składowanie.

Skutki uboczne stosowanie jodyny

Aplikacja jodyny na skórę może wywoływać działania niepożądane. Są one stosunkowo rzadkie i obejmują przede wszystkim pokrzywkę, zaczerwienienie, świąd, podrażnienie, a nawet pojawianie się pęcherzy na skórze.

W przypadku konsumpcji wody zawierającej jodynę (nie jest to wskazane za wyjątkiem sytuacji, gdy ryzyko picia skażonej wody jest większe) przedawkowanie może wiązać się z szeregiem groźnych dla zdrowia symptomów, w tym bólami brzucha, mdłościami, biegunką, gorączką, trudnościami z oddawaniem moczu lub wymiotami. Systemowa toksyczność obejmuje również wstrząs, tachykardię, kwasicę metaboliczną, niewydolność nerek, a nawet śmierć. W przypadku zatrucia należy niezwłocznie podać duże ilości mleka ze skrobią lub ewentualnie aktywny węgiel.

Jodyna w domowej apteczce

Bez żadnych wątpliwości jodyna jest niezwykle skutecznym i uniwersalnym preparatem ograniczającym ryzyko poważnych infekcji. Z tego względu powinna znaleźć się w każdym domu, nawet jeśli na co dzień preferujemy używać nowoczesne preparaty dezynfekcyjne, które nie szczypią i barwią skóry.Przechowywanie jodyny wymaga środków ostrożności tak jak inne leki – preparat nigdy nie powinien znaleźć się w zasięgu małych dzieci, gdyż jego konsumpcja lub styczność z oczami są bardzo groźne. Ponadto jodyny powinni unikać wszyscy uczuleni na jod, kobiety w ciąży oraz noworodki, gdzie potencjalne ryzyko ekspozycji na zbyt wysokie dawki jodu przewyższa ewentualne korzyści.

Bibliografia