Paracetamol – właściwości, działanie i zastosowanie paracetamolu

Paracetamol należy do najpopularniejszych na świecie środków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych sprzedawanych bez recepty. W powszechnym mniemaniu utożsamiany bywa pod względem działania z aspiryną i ibuprofenem, ale w rzeczywistości należy do innej grupy leków, pozbawionych działania przeciwzapalnego. Kiedy więc warto sięgnąć po paracetamol, a kiedy lepiej jest zastąpić go czymś innym?

1. Historia paracetamolu
2. Jak działa paracetamol?
3. Wskazania do stosowania paracetamolu
4. Dawkowanie i skutki uboczne
5. Czy paracetamol może szkodzić?

Spora część ludzi nie potrafi niestety rozpoznawać leków przeciwbólowych ani substancji w nich zawartych. Częściowo winne są temu mylące nazwy opatentowanych leków. Paracetamol to tymczasem związek czynny, znany również jako acetominofen, który występuje w takich lekach jak Paracetamol, Apap, Pedicetamol, Gripex, Solpadeine, Fervex, Metafon czy Saridon. Stąd też ogólna zasada, aby przed przyjęciem jakiegokolwiek preparatu sprzedawanego bez recepty skontrolować jego skład w celu uniknięcia ewentualnego przedawkowania!

Historia paracetamolu

Jak wiele innych leków, paracetamol powstał w wyniku prób i błędów, a także szczęśliwych przypadków. Już w XIX w. naukowcy eksperymentowali bowiem dość ochoczo acetanilidem, który wykazywał wyraźne działanie przeciwgorączkowe, ale za cenę poważnych skutków ubocznych (dziś stosowany jest raczej do produkcji barwników).  W 1877 r. Harmon Northrop Morse pracujący na Uniwersytecie Johna Hopkinsa połączył w reakcji redukcji 4-nitrofenol z cyną i kwasem octowym lodowatym, otrzymując właśnie paracetamol. Po raz pierwszy zastosowano go u ludzi w 1893 r., ale wyniki nie były przekonywujące ze względu na rzekome skutki uboczne, więc lek zarzucono na kolejnych 50 lat. Dopiero w połowie XX w. naukowcom udało się udowodnić, że paracetamol jest skuteczny i nawet w większych dawkach nietoksyczny tak dla gryzoni, jak i ludzi.

W 1950 r. na amerykańskim rynku pojawił się pierwszy lek zawierający paracetamol w towarzystwie aspiryny i kofeiny. Po małej kontrowersji i nagłym wycofaniu z rynku, paracetamol powrócił ponownie w 1952 r. jako lek na receptę. Przełomem okazało się odkrycie w latach 80-tych związku między podawaniem dzieciom aspiryny a występowaniem groźnego dla życia zespołu Reye. Od tego momentu paracetamol stał się najchętniej wybieranym pediatrycznym środkiem przeciwbólowym i przeciwgorączkowym, a jego popularność przełożyła się również na populację dorosłych.

Jak działa paracetamol?

W sensie czysto chemicznym paracetamol jest słabym inhibitorem prostaglandyn COX1 i COX2, czyli naszych wewnętrznych hormonów, które uwalniane są pod wpływem pobudzenia nerwowego i wpływają na rozwój procesów zapalnych. Przypomnijmy bowiem, że ból, gorączka i obrzęki to stany nieprzyjemne, ale często konieczne do zainicjowania procesów naprawczych lub walki z patogenami. Paracetamol podnosi nasz próg tolerancji na ból, ale nie posiada żadnego działania przeciwzapalnego – stąd też jest nieskuteczny w kontekście np. reumatoidalnego zapalenia stawów. Potrafi on jednak oddziaływać bezpośrednio na struktury w mózgu, które kontrolują regulację temperatury ciała, prowadząc do rozszerzenia peryferyjnych naczyń krwionośnych, stymulacji pocenia, a tam samym utraty ciepła. Tym właśnie sposobem acetominofen zbija gorączkę u chorych.

Przyjmowany doustnie paracetamol posiada bio-przyswajalność na poziomie 88%, a maksimum koncentracji w osoczu osiąga po 90 minutach od przyjęcia. Jego szczytowa koncentracja we krwi przypada na 3 godziny po podaniu doodbytniczym, ale stanowi ona zaledwie 50% poziomu uzyskiwanego po oralnym podaniu leku. Po dystrybucji w organizmie paracetamol wydaje się docierać do wszystkich rodzajów komórek, za wyjątkiem tkanki tłuszczowej. Ponad 90% metabolitów acetominofenu usuwanych jest z organizmu do 24 godzin, głównie w moczem.

Wskazania do stosowania paracetamolu

Oficjalnie paracetamol zalecany jest jako lek pierwszego wyboru przy zwalczaniu gorączki i łagodnego do umiarkowanego bólu u szerokiego wachlarza pacjentów łącznie z dziećmi od pierwszego miesiąca życia, ciężarnymi i osobami starszymi. Mowa nie tylko o bólach głowy, ale także dolegliwościach stawów związanych z przebiegiem choroby zwyrodnieniowej oraz niezapalnymi problemami układu mięśniowo-szkieletowego. Ponadto w spektrum leczonych problemów znajdują się również bóle zębów, stawów czy podbrzusza.

Paracetamol jako środek dobrze tolerowany polecany jest w szczególności osobom, u których niesteroidowe środki przeciwzapalne, takie jak aspiryna czy ibuprofen, są niewskazane z powodu np. astmy czy zaburzeń gastrycznych. Czasem jednak kombinuje się go z innymi lekami np. opioidami w celu lepszego zwalczania nasilonego bólu. Ogólnie na światowym rynku jest ponad 600 złożonych preparatów zawierających acetominofen, łącznie z lekami na alergię, przeziębienia czy bezsenność.

Uwaga! Paracetamolu ani leków go zawierających nie należy bez konsultacji lekarskiej podawać osobom poważnie niedożywionym, cierpiącym na ostrą niewydolność wątroby i inne choroby tego organu, jak również niewydolność nerek. Poza tym absolutnym przeciwwskazaniem jest stan szoku oraz przedawkowania acetominofenem.

Dawkowanie i skutki uboczne

Zasady dawkowania paracetamolu zależą przede wszystkim od wieku pacjenta. Ogólnie przyjmuje się, że w oralnie w celach uśmierzenia bólu podaje się dorosłym od 500 do 1000 mg co 4-6 godzin z dobowym limitem 4g, niemowlętom do 2 miesiąca życia od 30-60 mg co 8 godzin, zaś sześciolatkom po 250 mg do czterech razy dziennie. Dokładne wskazania co do dawek i ich częstotliwości u najmłodszych należy zawsze podwójnie kontrolować w tabelce umieszczonej na opakowaniu, przy czym z dwóch kryteriów wieku i wagi ważniejsza jest zawsze waga.

Podobne limity obowiązują w przypadku podawania paracetamolu doodbytniczo w postaci czopków lub dożylnie w formie kroplówki. Przy oralnym podaniu lek przyjmować można w trakcie jedzenia, po nim lub na czczo. W aptekach coraz częściej pojawiają się preparaty zawierające acetominofen w formie proszku lub musujących tabletek, które rozpuszcza się w wodzie przed spożyciem. Ta forma ma przyspieszać działanie leku i być nieco łagodniejsza dla żołądka.

W przypadku prawidłowego stosowania, w zgodzie z zaleceniami producenta lub lekarza, paracetamol rzadko powoduje skutki uboczne, takie jak nudności, bóle brzucha, zmianę barwy moczu i kału czy żółtaczkę, a poważne działania niepożądane są odnotowywane wręcz sporadycznie. W przeciwieństwie do innych leków przeciwbólowych nie zaburza on mechanizmu wydzielania kwasu moczowego ani procesu krzepnięcia. U niektórych ludzi mogą się natomiast pojawić reakcje alergiczne w postaci wysypki, opuchlizny czy zaburzeń oddychania – w tym przypadku należy natychmiast udać się na pogotowie. W przypadku dożylnego podania paracetamol może również powodować obniżenie ciśnienie krwi z jednoczesnym podwyższeniem tętna.

Uwaga: Dorośli bez konsultacji lekarskiej nie powinni przyjmować paracetamolu na gorączkę przed okres dłuższy niż 3 dni, zaś w celu łagodzenia bólu maksymalnie 10 dni.

Czy paracetamol może szkodzić?

Wysokie dawki paracetamolu mogą prowadzić do nekrozy tkanki wątroby. Po ewentualnym przedawkowaniu procesowi temu można na szczęście zapobiec podając pacjentowi aminokwasy zawierające siarkę, takie jak metionina czy N-acetylocysteina. Ponadto przedawkowanie leku może również powodować nekrozę kanalików nerkowych, niedobór płytek krwi oraz śpiączkę hipoglikemiczną.
Niestety, paracetamol może być niebezpieczny nie tylko wskutek jednorazowego przedawkowania. Długoterminowe rezultaty częstego przyjmowania leku wciąż nie są do końca zbadane. Z jednej strony wynika bowiem, że acetominofen może u zwierząt powodować procesy kancerogenne, z drugiej, u ludzi jak dotąd nie wydaje się być ani rakotwórczy, ani mutagenny, ani nie wpływa na płodność. Dawki stosowane w eksperymentach na zwierzętach i ludziach są jednak oczywiście odmienne, co może być przyczyną różnych wyników.

Ponadto, mimo że paracetamol dozwolony jest do stosowania przez kobiety ciężarne i matki karmiące, zdecydowanie nie powinien być nadużywany. Lek przedostaje się bowiem do mleka matki, zaś i w życiu płodowym okazuje się być czynnikiem niebagatelnym. Naukowcy z Uniwersytetu w Bristolu przez 17 lat monitorowali 14 tysięcy dzieci, spośród których aż 43% było wystawiano działaniu paracetamolu w ciąży. Okazało się, że miały one większą skłonność do nadpobudliwości i zaburzeń skupienia uwagi, jak również problematycznych zachowań. Sugeruje się również, że acetominofen przyjmowany w ciąży może zwiększać ryzyko rozwoju preeklampsji, czyli stanu przedrzucawkowego. Stąd też, coraz częściej można słyszeć apele, aby ciężarne i karmiące kobiety przyjmowały paracetamol jedynie w stanach wyższej konieczności.Ogólnie rzecz biorąc, dla dzieci i dorosłych paracetamol jest lekiem bezpiecznym pod warunkiem przestrzegania zasad dawkowania i nie powinien przekładać się na żadne poważne komplikacje zdrowotne. To oczywiście o ile, nie sięgamy po leki przeciwbólowe różnych kategorii zbyt często, co zawsze jest zagrożeniem dla układu pokarmowego, zdrowia nerek, a przede wszystkim wątroby!

Bibliografia

1. Garry G Graham i in.; “Mechanism of action of paracetamol”; data dostępu: 2021-05-25
2. DrugBank; “Acetaminophen”; data dostępu: 2021-05-25
3. MIMS; “Paracetamol”; data dostępu: 2021-05-25
4. L F Prescott; “Paracetamol: past, present, and future”; data dostępu: 2021-05-25
5. University of Bristol; “Childhood behavior linked to taking paracetamol in pregnancy”; data dostępu: 2021-05-25
6. Chemistry 26/01/2018; “Paracetamol: History, Structure and Dangers”; ; 2021-05-25