RTG (rentgen) – opis, działanie i zastosowanie RTG

Według Światowej Organizacji Zdrowia rocznie w skali globalnej wykonuje się 3.6 miliarda zdjęć RTG. Zdaniem jednych to za dużo, zdaniem innych za mało – ponad połowa populacji na świecie wciąż nie ma bowiem łatwego dostępu do rentgena. W Europie ten problem nie istnieje, a każdy pacjent ma prawo zgodzić się lub odmówić badań RTG. Kiedy warto zaprotestować?

1. Historia RTG
2. Na czym polegają badania RTG?
3. Co wykrywają zdjęcia RTG?
4. Jak przebiega badanie RTG?
5. Przeciwwskazania do wykonywania zdjęć RTG
6. Czy RTG jest niebezpieczny?

Zdjęcia RTG są częścią szerszej dziedziny medycyny obejmującej również radioterapię, radiografię cyfrową oraz radiobiologię – wszystkie odwołują się jednak do tej samej idei promieniowania rentgenowskiego.

Historia RTG

To jedno z najważniejszych odkryć w dziedzinie medycyny zostało dokonane całkowitym przypadkiem. Wilhelm Röntgen, profesor fizyki pracujący w Wurzburgu w Bawarii, poświęcił rok 1895 na badanie jak zachowają się różne przyrządy, gdy przepuści się przez nie ładunek elektryczny. W jednym z takich eksperymentów przykładał napięcie do dwóch katod umieszczonych w szklanej rurze (zwanej rurą Crooksa), a przy tym zakrył jej ujście czarnym, nieprzepuszczającym światła papierem. Efekt był zaskakujący – na czarnym ekranie pokrytym platynocyjankiem baru, znajdującym się za lampą, ukazały się świetlne obrazy! Röntgen słusznie stwierdził, że obok promieniowania katodowego, które badał, istnieje jeszcze inne, bardziej przenikliwe promieniowanie, nazywane dziś promieniowaniem X lub rentgenowskim.

Röntgen nie osiadł jednak na laurach. Eksperymentował dalej ze swoimi „nowymi” promieniami, przepuszczając je przez różne materiały. W przypływie geniuszu (lub romantyki) za obiekt posłużyła mu pewnego dnia ręką własnej żony – w ten sposób powstało pierwsze na świecie zdjęcie RTG, z wyraźną ślubną obrączką oczywiście!

Pierwsze radiografy wykorzystywały jako medium szklane płyty, który po I Wojnie Światowej zastąpiła klisza. Same urządzenia były dość proste, więc szybko rozprzestrzeniły się w gabinetach lekarskich – zdjęcia wykonywali sami doktorzy, bez żadnych środków bezpieczeństwa oczywiście. Za swoje odkrycie Röntgen otrzymał w 1901 r. Nagrodę Nobla, a jego praca stała się kamieniem węgielnym dla wielu dalszych przełomów, łącznie z późniejszym wynalezieniem tomografii komputerowej.

Na czym polegają badania RTG?

W dużym uproszczeniu klasyczna diagnostyka RTG wykorzystuje promieniowanie elektromagnetyczne do prześwietlania ludzkiego ciała, tak, aby dało się na zdjęciu rozróżnić poszczególne tkanki. Promienie X posiadają bowiem wysoki poziom energii i mogą lepiej niż światło penetrować przeszkody na swojej drodze. Z jednej strony pacjenta umieszcza się więc źródło promieniowania w postaci specjalnej lampy, z drugiej zaś detektor, którym może być na przykład wspomniana już klisza fotograficzna. Na podstawie śladów, które promieniowanie pozostawia przechodząc przez ciało da się rozróżnić umiejscowienie i rodzaj poszczególnych tkanek, przede wszystkim kości. Te ostatnie zbudowane są bowiem z wapnia, pierwiastka o wysokiej masie atomowej, który absorbuje duże ilości promieniowania, dając w efekcie wysoki kontrast na zdjęciu – kości są zawsze najbielsze, podczas gdy inne tkanki, w zależności od gęstości, przybierają różne odcienie szarości.

Co wykrywają zdjęcia RTG?

W opinii ekspertów ze Światowej Organizacji Zdrowia nawet 70% wszystkich problemów diagnostycznych w medycynie może być rozwiązanych za pomocą radiografii. Naturalnie, mamy już dzisiaj doskonalsze techniki diagnostyczne, takie jak ultrasonografię czy rezonans magnetyczny, ale RTG pozostaje często pierwszym wyborem ze względu na cenę i łatwą dostępność. Proste zdjęcia rentgenowskie przede wszystkim doskonale obrazują układ kostny człowieka pozwalając stwierdzić złamania, zmiany degeneracyjne, skrzywienia i wykoślawienia, a częściowo nawet strukturę kości. Ponadto wykorzystuje się je również do diagnozowania raka kości, zmian w płucach wynikających np. z zapalenia czy gruźlicy, lokalizacji przedmiotów obcych w ciele (np. po połknięciu), zaburzeń układu pokarmowego, powiększonego mięśnia sercowego, a także próchnicy zębów.

Uwaga: Mammografia stosowana w diagnostyce raka piersi jest również formą radiografii – specjalna maszyna spłaszcza pierś i wykonuje serię zdjęć RTG sutka w celu wykrycia ewentualnych zmian.

Jak przebiega badanie RTG?

Zasadniczo badania RTG nie wymagają żadnego specjalnego przygotowania. W zależności od diagnozowanej części ciała pacjent musi zdjąć poszczególne części garderoby, jak również wszystkie metalowe przedmioty, typu okulary, biżuteria, pasek, gdyż mogłyby one zaburzać wyrazistość zdjęcia. Prześwietlenia dokonuje się na stojąco, siedząco lub leżąco, bardzo często z kilku różnych kątów.

Specjalnym typem badania RTG jest tzw. rentgen panoramiczny wykorzystywany przede wszystkim przez stomatologów i ortodontów. Tak naprawdę jest to już rodzaj tomografii, gdyż obracające się wokół głowy ramię ze źródłem promieniowania wykonuje serię zdjęć, które następnie nanoszone są na jeden obraz – widać nam nim kości szczęki górnej i dolnej oraz wszystkie zęby wraz z korzeniami.

W niektórych przypadkach pacjentowi podaje się przed badaniem doustnie lub dożylnie kontrast – substancję opartą na związkach jodu lub baru, która pozwala lepiej zobrazować np. zarys układu pokarmowego czy moczowego. Wówczas na badanie należy stawić się na czczo. Ponadto, jeśli badana jest dolna część kręgosłupa zalecane bywa również przestrzeganie lekkostrawnej diety na 2-3 dni przed zdjęciem. Czasami wymagane jest także przyjęcie środków przeczyszczających lub opróżnienie pęcherza moczowego.

Podczas samego badania najistotniejsze jest zachowanie absolutnego bezruchu – na szczęście jedno zdjęcie wykonuje się w kilkanaście sekund. Dla lepszej ochrony narządów wewnętrznych na tułów pacjenta zakłada się czasem specjalną ochronną kamizelkę lub inną formę osłony zawierające w sobie ołów.

Przeciwwskazania do wykonywania zdjęć RTG

Bezwzględnym przeciwwskazaniem do wykonania zdjęć rentgenowskich jest ciąża. W przypadku wątpliwości poleca się nawet wykonanie testu przed samym badaniem – w razie pozytywnego rezultatu wybiera się bezpieczniejsze formy diagnostyki np. USG czy rezonans magnetyczny.

Osobom uczulonym na substancje obecne w kontraście nie powinno się oczywiście wykonywać badań z jego wykorzystaniem. Szczególnie zagrożone pod tym względem są osoby z historią astmy, mukowiscydozą oraz niedrożnością jelit.

Uwaga!
Jeśli poddałaś się badaniu RTG nie wiedząc, że jest w ciąży, z największym prawdopodobieństwem płód nie doznał żadnego uszczerbku, zwłaszcza, jeśli nie był prześwietlanych brzuch.

Czy RTG jest niebezpieczny?

Promieniowanie X emitowane przez aparat rentgenowski w małych dawkach absorbowane jest przez ciało człowieka. Są to ilości zasadniczo bezpieczne dla dorosłego i większości dzieci, ale problemem może być oczywiście ich częstotliwość. Promienie rentgenowskie są bowiem jednoznacznie czynnikiem rakotwórczym, a trudne jest oszacowanie w jaki sposób minimalne dawki emitowane przy diagnostyce wpływają na ryzyko zachorowania. Zdaniem ekspertów amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków, ekspozycja na dawkę 10 milisiwertów przekłada się na ryzyko kancerogenne rzędu 1:2000. Brakuje jednak badań, które przekładały by te dane na większą populację lub liczbę potencjalnych badań w ciągu całego życia. Generalnie uważa się, że do grup najbardziej zagrożonych należą osoby, którym często wykonuje się RTG, a w szczególności:

• kobiety, które za młodu poddawane były fluoroskopii, czyli prześwietlenia w formie żywego obrazu, stosowanego np. przy leczeniu gruźlicy, częściej chorują na raka piersi;
• nastolatki, które regularnie monitoruje się za pomocą RTG do oceny skoliozy, również częściej zapadają na raka piersi;
• osoby z diagnozą raka mózgu częściej należą do grupy wykonującej coroczne prześwietlenie szczęki z powodów stomatologicznych.

Duże dawki promieniowania mogą ponadto wpływać na stan spermy u mężczyzn i komórek jajowych u kobiet – nie da się jednak określić czy niewielkie ilości mogą również ograniczać przyszłą płodność. Samo przyjmowanie kontrastu może wiązać się ze skutkami ubocznymi w postaci mdłości, wysypki, świądu, zawrotów głowy lub metalicznego posmaku w ustach. W bardzo rzadkich wypadkach dochodzi do silnych reakcji alergicznych, łącznie ze wstrząsem anafilaktycznym.Ogólnie rzecz biorąc, oficjalne stanowisko środowiska medycznego głosi, że korzyści wynikające z diagnostyki RTG zdecydowanie przewyższają jego ryzyka. Statystyczny Kowalski, który podda się w ciągu życia kilkudziesięciu badaniom typu prześwietlenie kręgosłupa, klatki piersiowej, złamanej kończyny czy rutynowe panoramiczne zdjęcie szczęki nie powinien mieć więc żadnych powodów do niepokoju. Tym niemniej, dobrą praktyką jest prowadzenie spisu wszystkich przebytych badań rentgenowskich z datami i konsultowanie go z lekarzem przed zleceniem kolejnego zdjęcia – czasami można bowiem wybrać alternatywną, bezpieczniejszą formę diagnozy.

Bibliografia

1. WHO; “To X-ray or not to X-ray?”; data dostępu: 2021-06-22
2. FDA; “Radiography”; data dostępu: 2021-06-22
3. Columbia Surgery; “History of Medicine: Dr. Roentgen’s Accidental X-Rays”; data dostępu: 2021-06-22
4. British Institute of Radiology; “Origins of radiology”; data dostępu: 2021-06-22
5. Jim Lucas; “What Are X-Rays?”; data dostępu: 2021-06-22
6. American Cancer Society; “Do X-rays and Gamma Rays Cause Cancer?”; data dostępu: 2021-06-22