Nazywana jest trzecim okiem człowieka. Po co nam szyszynka?
Antyczni Grecy zajmujący się anatomią mózgu znaleźli w jego wnętrzu dziwny szyszkowaty narząd. Nazwali go szyszynką (w języku greckim konario), ale nie potrafili wyjaśnić jego roli. Renesansowi uczeni przełożyli nazwę do łaciny (pinealis), ale nadal nie byli w stanie określić, po co jest człowiekowi potrzebny. W romantycznym uniesieniu Descartes nazwał go główną siedzibą duszy, co naturalnie nie wywołało przełomu w medycynie. Ten nastąpił dopiero w XX w., kiedy w końcu zrozumieliśmy po co nam szyszynka.
Niemal wszystkie kręgowce na świecie posiadają szyszynkę. U ryb, płazów i gadów działa ona w nieco prostszy sposób, u ssaków jest funkcjonalnie związana z narządem wzroku. Mówiąc najogólniej, to dzięki szyszynce nasze ciała dostosowują się do rytmu dnia i nocy.
Gdzie można znaleźć szyszynkę?
U dorosłego człowieka szyszynka mierzy zaledwie 8 mm i waży nie więcej niż 0,1 g. jak przystało na organ znajdujący się w mózgu, złożona jest głównie z neuronów, komórek glejowych oraz wyspecjalizowanych komórek zwanych pinelaocytami – te ostatnie tworzą nawet 95% struktury.
Aby znaleźć szyszynkę trzeba dostać się aż do samego środka mózgu. Szyszkowaty narząd leży w zagłębieniu pomiędzy wzgórkami górnymi blaszki pokrywy, czyli grzbietowej części pokrywy mózgowia. To właśnie tutaj koordynowane są aktywności związane z działaniem naszych zmysłów.
Warto dodać, że szyszynka jest organem o bardzo silnym ukrwieniu – pod tym względem wyprzedają ją jedynie nerki – i jednocześnie położona jest poza systemem bariery krew-mózg. Produkowane przez nią hormony wydzielane są bezpośrednio do płynu mózgowo-rdzeniowego, skąd przedostają się łatwo do krwiobiegu.
Główna funkcja szyszynki
Postęp naukowy XX w. pozwolił na jednoznaczne przyporządkowanie szyszynki do kategorii gruczołów, a więc narządów należących do systemu endokrynnego i odpowiedzialnych za wydzielanie hormonów. W mózgu jest takich gruczołów więcej, np. przysadka mózgowa oraz podwzgórze, ale rola szyszynki jest znacznie bardziej wyspecjalizowana.
Jej główna funkcja polega na rejestracji i przetwarzaniu sygnałów o świetle lub ciemności w otoczeniu i stosownym reagowaniu na zmiany zaobserwowane przez oko. Gdy pojawi się komunikat „noc” szyszynka zaczyna produkować i wydzielać melatoninę – hormon, który umożliwia nam zasypianie. Jak ten proces przebiega?
Organem, który potrafi zmierzyć natężenie światła wokół jest siatkówka oka. To właśnie w niej znajdują się fotoreceptory zdolne do formowania sygnałów niezwiązanych z widzianym obrazem, ale właśnie jasnością i ciemnością. Fotyczne informacje wysyłane są najpierw do jąder nadskrzyżowaniowych, czyli części mózgu regulującej fizjologiczny rytm biologiczny. Tutaj w reakcji na pozytywne sygnały wydzielany jest kwas GABA hamujący działanie szyszynki. Jeśli sygnał był negatywny, bo oko nie zarejestrowało dość światła, jądra nadkrzyżowaniowe wytwarzają glutaminian, który z kolei umożliwia szyszynce produkcję melatoniny. Odbywa się ona w długim szeregu przemian, dla których surowcem pierwotnym jest tryptofan, aminokwas znajdujący się przede wszystkim w drobiu, jajach, łososiu, nabiale oraz soi.
Gdy szyszynka wyprodukuje dość melatoniny, temperatura ciała spada, zaczynamy czuć się zmęczeni i ospali. Zmienia się poziom metabolizmu, obniża ciśnienie krwi. Jednocześnie jako silny antyoksydant melatonina wywiera korzystny wpływ na nasze zdrowie, chroniąc nas przed rozwojem komórek rakowych oraz chorób neurodegeneracyjnych (np. choroba Alzheimera, choroba Parkinsona) i regulując cykl miesiączkowy u kobiet.
Niestety, mechanizm ten nie działa niezawodnie w ciągu całego życia. U noworodków jest praktycznie nieobecny i rozwija się dopiero około 3 miesiąca, osiągając maksimum w przed okresem dojrzewania. Do wieku 40 lat możemy cieszyć się doskonałymi reakcjami na światło i ciemność, ale później rytm melatoninowy wyraźnie słabnie i coraz trudniej jest nam przesypiać całe noce. Z holenderskich badań opublikowanych w 2016 r. wynika, że około 90 roku życia poziom melatoniny sięga zaledwie 20% maksymalnych osiągów z okresu wczesnej dorosłości.
Inne funkcje szyszynki
Oprócz melatoniny szyszynka produkuje również serotoninę oraz neurosteroidy, w tym śladowe ilości dimetylotryptaminy (DMT), czyli psychodelicznej substancji psychoaktywnej. Z wielu badań na gryzoniach wynika, że szyszynka wpływa również na czynność wydzielniczą przysadki mózgowej odpowiedzialnej na produkcję hormonów płciowych FSH oraz LH.
Ponadto sugeruje się, że poprzez produkcję melatoniny szyszynka reguluje formowanie się nowych struktur kostnych. Tym samym może być ważnym czynnikiem w prewencji osteoporozy.
Zaburzenia pracy i choroby szyszynki
Wspomniane wyżej zaburzenia cyklu melatoninowego pojawiające się z wiekiem mają kilka przyczyn, ale jedną z głównych jest stopniowe zwapnienie szyszynki. Obserwuje się je już u młodszych dorosłych, a z czasem zwykle narasta. Do tego stopnia, że u wielu ludzi na zdjęciach RTG widać szyszkowatą „kość”.
Owo zwapnienie do pewnego stopnia jest normalne i wiąże się z ogólną absorpcją wapnia przez tkanki, a następnie ich sztywnieniem. Nadmierna kalcyfikacja ogranicza jednak poważnie funkcjonowanie szyszynki, zwłaszcza produkcję melatoniny, i bywa obserwowana m.in. u pacjentów z chorobą Alzheimera.
U niektórych osób szyszynka może działać nieprawidłowo w wyniku doznanych wcześniej urazów głowy. Szacuje się, że nawet 30-50% pacjentów z urazowym uszkodzeniem mózgu cierpi na zaburzenia pracy przynajmniej jednego gruczołu mózgowego. W tej kategorii znajdują się przede wszystkim wstrząsy mózgu.
Bardzo rzadko diagnozuje się guzy na szyszynce. Dotyczą one przede wszystkim młodszych dorosłych oraz dzieci i część z nich może mieć charakter nowotworowy. Problemem w tym przypadku jest nie tylko upośledzenie pracy samego gruczołu, ale także ucisk na sąsiednie obszary mózgu i blokowanie przepływu płynu rdzeniowo-mózgowego. Wynikiem tego ostatniego może być niebezpieczny wzrost ciśnienia w czaszce. Ponadto, istnieją na świecie bardzo rzadkie przypadki przedwczesnego dojrzewania u dzieci z guzami szyszynki.
Kiedy należy zgłosić się do lekarza?
Objawy mogące sugerować niebezpieczne zmiany w obrębi szyszynki są dość uciążliwe. Przede wszystkim należą do nich silne bóle głowy – migreny oraz bóle klasterowe. Poza tym pacjenci skarżą się na problemy z pamięcią, zaburzenia kierunku, nudności oraz wymioty. Symptomem problemów z szyszynką mogą być również zaburzenia widzenia oraz drgawki.
Diagnoza stawiana jest przede wszystkim na podstawie badań obrazowych – rezonansu magnetycznego (MRI) lub tomografii komputerowej (CT) mózgu. Widać na nich cysty oraz guzy szyszynki. W przypadku podejrzenia o zwapnienie wystarczy zwykły RTG głowy, a dodatkowo pomocne może być badanie krwi określające poziom melatoniny w organizmie.
Czy bez szyszynki można żyć?
W przypadku zdiagnozowania guza na szyszynce konieczne może być usunięcie całego gruczołu. Jest to operacja przeprowadzana bardzo rzadko. Bez szyszynki da się wprawdzie żyć, ale u pacjentów obserwuje się poważne zaburzenia rytmu snu i innych dobowych funkcji fizjologicznych. Dolegliwości te są skutecznie łagodzone poprzez suplementację melatoniną.
Alternatywą dla usunięcia szyszynki bywa chemioterapia oraz naświetlania. Terapia dobierana jest indywidualnie w zależności od stopnia zaawansowania zmian.
Jak dbać o szyszynkę?
Funkcje szyszynki i melatoniny wciąż nie są przez naukę poznane dogłębnie. Wiele wskazuje jednak na to, że procesowi zwapnienia cennego gruczołu można próbować zapobiegać dbając o wysoką jakość snu, przede wszystkim w kontekście unikania sztucznego oświetlenia w nocy. Dużo mówi się zwłaszcza o potrzebie minimalizacji źródeł niebieskiego światła, w tym diod LED obecnych w sprzęcie elektronicznym.
W ciągu dnia, wręcz przeciwnie, powinniśmy wystawiać się na działanie światła słonecznego (niekoniecznie bezpośrednio), tak, aby dobowy cykl fizjologiczny przebiegał bez zaburzeń. Przeprowadzono również badania (Mrvelj i in., 2019) sugerujące, że nadmierne spożycie fluoru może sprzyjać wapnieniu szyszynki.
W buddyzmie i hinduizmie szyszynka utożsamiana z czakrą „trzeciego oka”. Ma wiązać się z postrzeganiem, świadomością i duchową komunikacją. Nawet jeśli odniesiemy się do tych teorii ze sceptycyzmem, trudno zaprzeczyć, że miniaturowy organ fascynuje i wywiera ogromny wpływ na codzienne życie każdego z nas.
- “Physiology of the Pineal Gland and Melatonin” Josephine Arendt i in., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK550972/, 6/09/2023;
- “5 Functions of the Pineal Gland” Neel Duggal, https://www.healthline.com/health/pineal-gland-function, 6/09/2023;
- “Pineal gland dysfunction in Alzheimer’s disease: relationship with the immune-pineal axis, sleep disturbance, and neurogenesis” Juhyun Song, https://molecularneurodegeneration.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13024-019-0330-8, 6/09/2023;
- “Pineal Region Tumors Diagnosis and Treatment” NIH, https://www.cancer.gov/rare-brain-spine-tumor/tumors/pineal-region-tumors, 6/09/2023;
- “What to Know About Calcification of the Pineal Gland” WebMD, https://www.webmd.com/sleep-disorders/what-to-know-about-calcification-of-the-pineal-gland, 6/09/2023;
