Radioterapia – właściwości, działanie i zastosowanie radioterapii

Radioterapia to jedna z najważniejszych metod leczenia raka we współczesnej medycynie. Jej ogromny potencjał zawdzięczamy m.in. Marii Curie-Skłodowskiej, która w 1898 r. odkryła dwa promieniotwórcze pierwiastki: polon i rad. To przełomowe odkrycie, uhonorowane Nagrodą Nobla, otworzyło drogę nie tylko do diagnostyki rentgenowskiej, ale także zaawansowanych terapii onkologicznych. Zdaniem naukowców radioterapia rocznie może poprawić szanse na wyzdrowienie 3,5 miliona pacjentów z rakiem i tylu samym przynieść ulgę w finalnych cierpieniach.

Jeszcze przed Marią Curie-Skłodowską niemiecki inżynier Wilhelm Roentgen odkrył promieniowanie elektromagnetyczne, które już w 1896 r. wykorzystywane było do eksperymentalnego leczenia raka. Wraz ze znalezieniem nowych źródeł radiacji w przyrodzie w XX w. dokonano jednak olbrzymich postępów w zakresie urządzeń mogących podawać je ludziom bezpośrednio do chorych tkanek. W latach 30-tych powstałych pierwsze gigantyczne maszyny wykorzystujące nawet 5 milionów woltów i warte miliony dolarów dawki radu. Dalszy przełom nastąpił po wynalezieniu reaktora nuklearnego i sztucznych izotopów promieniotwórczych obniżających koszty leczenia. Dziś, znając takie techniki jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny, lekarze są w stanie za pomocą promieniowania leczyć nowotwory, które dawniej bywały wyrokiem śmierci!

Jak działa radioterapia?

Wszyscy dziś wiemy, że promieniowanie może powodować raka – stąd przy zdjęciach RTG zachowuje się tak daleko posunięte środki ostrożności. Ale to samo promieniowanie, które prowadzi do mutacji DNA zdrowych tkanek i ich niekontrolowanego przerostu, znanego jako proces nowotworowy, potrafi również unicestwiać patologiczne komórki!

Najogólniej mówiąc, radioterapia wykorzystuje cząstki o olbrzymim ładunku energii (np. elektrony, protony) lub fale elektromagnetyczne (promieniowanie Roentgena, promieniowanie gamma), do niszczenia lub uszkadzania komórek rakowych. Problem z rakiem polega bowiem na tym, że wskutek mutacji w DNA potrafi on rozmnażać się szybciej niż zdrowe komórki – dzięki radiacji ów szaleńczy proces podziału i wzrostu zostaje jednak zahamowany i organizm ma szansę wygrać z podstępnym wrogiem. Paradoksalnie, zarówno ów niekontrolowany rozwój, jak i fakt, że rak nie potrafi się regenerować, czynią z niego idealny cel zabójczego promieniowania.

Ogromną zaletą radioterapii, w porównaniu z innymi metodami leczenia, np. chemioterapią, jest lokalny zakres oddziaływania. Owszem, promieniowanie dotyka często również zdrowych komórek, ale zwykle szybko się one regenerują, zaś najnowsza technologia ogranicza do minimum ów niepożądany wpływ. Czasami co prawda pacjentom podaje się ustnie lub dożylnie radioaktywną substancję, ale choć wędruje ona przez całe ciało, zazwyczaj w najwyższym stopniu promieniowanie kumuluje się właśnie w guzach nowotworowych!

Rodzaje radioterapii

W toku dekad eksperymentów, doświadczeń i ulepszeń powstało kilka efektywnych metod radioterapii, które umożliwiają najbardziej precyzyjne i ograniczone w skutkach ubocznych zwalczanie nowotworów. Do najważniejszych rodzajów naświetlania należą dziś:

• technika intensywnej modulacji wiązki (IMRT) – w której dzięki planowaniu 3D dobiera się strefy silnego napromieniowania w danej części ciała, oszczędzając inne;
• radioterapia stereotaktyczna (SBRT) – polegająca na podaniu mniejszej ilości dawek wyższego promieniowania, aby skrócić ogólny czas leczenia;
• radiochirurgia steretotaktyczna (SRT) – wyspecjalizowany rodzaj radioterapii mniejszej ilości wysokich dawek promieniowania wykorzystywanych do leczenia małych guzów mózgu
• konformalna radioterapia trójwymiarowa (3DCRT) – w której wykorzystuje się diagnostykę tomograficzną, rezonans magnetyczny czy PE, aby idealnie dopasować wielkość wiązki i jej moc do danego guza;
• radioterapia sterowana obrazem (IGRT) – będąca połączenie techniki IMRT z wykonywaniem zdjęć RTG lub tomografii bezpośrednio w trakcie naświetlania.

Warto dodać, że wspomniane wyżej metody i inne, wciąż rozwijane, są znaczącym postępem w stosunku do konwencjonalnej radioterapii, przy której dawki promieniowania były rozproszone i nieprecyzyjne, wpływając negatywnie również na zdrowe tkanki. Owa specjalizacja zaszła dziś tak daleko, że radioterapię dzieli się na również na teleradioterapię, polegającą na leczeniu promieniowaniem bez dotykania ciała, brachyterapię, oznaczającą podanie radioaktywnych substancji stałych bezpośrednio w pobliże guza, do wnętrza organizmu, oraz terapię systemową, w której substancja radioaktywna ma postać cieczy i jest połykana lub wstrzykiwana. Dalsze podziały obejmują rodzaj używanej energii (kilowoltową i megawoltową) oraz rodzaj samego promieniowania (promieniowanie X, gamma, elektrony, protony, cząstki alfa, ciężkie jonu, neutrony).

Konkretny rodzaj terapii dobiera się w zależności od rodzaju guza, jego wielkości, położenia, a także ogólnego zdrowia czy wieku pacjenta.

Kiedy stosuje się radioterapię?

Teleradioterapia jest bardzo szeroko wykorzystywana we współczesnej onkologii, przede wszystkim do aktywnego zwalczania różnych guzów nowotworowych. Brachyterapię stosuje się przede wszystkim do leczenia raka głowy, szyi, piersi, szyjki macicy, prostaty i oka, zaś terapię systemową najczęściej przy raku tarczycy (wykorzystuje się wówczas radioaktywny jod I-131). Radioterapia może być przy tym jedyną potrzebną formą leczenia, ale częściej bywa kombinowana z innymi technikami, np. chemioterapią. Ponadto wykorzystuje się ją przed operacją, aby zmniejszyć guza, w jej trakcie, aby dotrzeć do tkanek trudnych do fizycznego usunięcia, oraz po operacjach, aby zlikwidować ewentualne pozostałości komórek rakowych.

W przypadku nowotworów niemożliwych do całkowitego wyleczenia radioterapia może być podawana jako forma leczenia paliatywnego, mającego na celu złagodzenie cierpienia pacjentów, przede wszystkim bólów spowodowanych przerzutami. Ponadto radioaktywne promieniowanie wykorzystywane bywa także do leczenia problemów nieonkologicznych, takich jak toczeń rumieniowaty, bliznowiec, wytrzeszcz w przebiegu choroby Gravesa-Basedowa czy wreszcie różnych schorzeń ortopedycznych.

Jak wygląda leczenie w radioterapii?

Radioterapia przeprowadzana jest zwykle przez zespół współpracującego ze sobą personelu medycznego. Chodzi nie tylko o najlepszy dobór metody napromieniowania, ale także ustalenie optymalnych dawek. Każdy zabieg jest nieco inny, ale ogólnie pacjenta unieruchamia się zwykle w określonej pozycji, stosując specjalne taśmy, podgłówki czy nawet całe odlewy – przy każdym zabiegu pozycja powinna być bowiem identyczna. Najczęściej wykonywana teleradioterapia obejmuje zazwyczaj 15-minutowe seanse naświetlań, w czasie których pacjent nie czuje żadnego bólu ani dyskomfortu, poza dźwiękiem działającej maszyny. Sesje powtarzane bywają przez 5 dni w tygodniu przez okres nawet do 9 tygodni.

Nieco bardziej złożona jest brachioterapia, przy której wymagana być może anestezja na okres wprowadzania substancji radioaktywnej do ciała. I w tym przypadku procedura jest powtarzana co kilka dni lub tygodni. Chorzy leczeni tą metodą muszą jednak zachować ostrożność w kontaktach z innymi osobami, bowiem przez pewien czas są niebezpiecznego źródłem radioaktywnego promieniowania.

Skutki uboczne radioterapii i jak sobie z nimi radzić

Niestety, mimo imponującego udoskonalenia radioterapii, wciąż jest ona jeszcze potencjalnym źródłem przykrych skutków ubocznych, których nasilenie zależy oczywiście od precyzji danej metody i stosowanych dawek napromieniowania. Generalnie najczęściej obserwuje się w okresie leczenia i po nim:

• wysuszenie, świąd, łuszczenie i pęcherze skóry, które można łagodzić specjalnymi preparatami dermatologicznymi i należy chronić przed słońcem
• chroniczne zmęczenie, któremu skutecznie zapobiegają dobrana indywidualnie aktywność fizyczna, zdrowa dieta, suplementacja witaminami D i B12 oraz żelazem, naturalne suplementy, takie jak żeń-szeń, a także techniki relaksacyjne;
• zaburzenia funkcjonowania określonych części ciała, np. trudności w połykaniu, zadyszka, utrata włosów, mdłości, kaszel, brak apetytu, biegunka, krwawienia, zaburzenia erekcji i miesiączkowania, a nawet niepłodność.

Bywa, że konsekwencją wyleczenia jednego nowotworu za pomocą radioterapii, jest pojawienie się nowego, wynikającego z mutacji powstałych pod wpływem promieniowania. Ryzyko jest jednak bardzo niskie i niewspółmierne do opcji nieleczenia pierwotnego raka. Dodajmy, że niektórzy pacjenci doświadczają bardzo silnych skutków ubocznych, inni łagodnych, ale są również szczęśliwcy, którzy nie odczuwają żadnych nieprzyjemności!

Czy radioterapia jest skuteczna?

Nie wszystkie rodzaje nowotworów są wrażliwe na promieniowanie. Tam, gdzie radioterapia jest jednak wskazana, wskaźnik wyleczeń jest bardzo wysoki, zwłaszcza, gdy leczenie odbywa się w początkowych stadiach choroby lub kombinowane jest z innymi metodami. Dla przykładu, przy wczesnych etapach raka prostaty sama radioterapia daje nawet 90% szansy całkowitego wyleczenia! (dane Memorial Sloan Kettering Cancer Center). Z badania przeprowadzonego w 2019 r. przez Amerykański Towarzystwo Onkologii Radiologicznej wynika też, że nawet w przypadku najbardziej zaawansowanych nowotworów IV stopnia agresywna radioterapia stereotaktyczna znacząco przedłuża długość życia i obarczona jest zaledwie 10% ryzykiem wystąpienia poważnych skutków ubocznych.

Diagnoza „rak” nie jest dziś wyrokiem, a i leczenie promieniowaniem nie powinno kojarzyć się ze skrajnym wyniszczeniem organizmu. Dzięki rozwojowi medycyny radioterapia jest bowiem coraz skuteczniejsza i coraz bezpieczniejsza!