Lepiężnik – właściwości, działanie i zastosowanie lepiężnika

Lepiężnik to urocza roślina ozdobna, która w stanie naturalnym często porastają brzegi stawów i jezior. Jej uroda idzie jednak w parze z właściwościami zdrowotnymi, wykorzystywanymi nie tylko w tradycyjnej medycynie, ale i współczesnej farmakologii. Polecana przede wszystkim do łagodzenia bólów głowy oraz uczuleń, lepiężnik wydaje się być jednak obusieczną bronią. Czy i kiedy warto po niego sięgnąć?

1. Lepiężniki – profil botaniczny
2. Tradycyjne wykorzystanie lepiężników
3. Związki aktywne w tkankach lepiężników
4. Właściwości zdrowotne lepiężnika
5. Jak stosować lepiężnik?
6. Czy lepiężnik jest bezpieczny dla zdrowia?
7. Dla kogo lepiężnik?

Lepiężniki to rodzaj bylin należących do rodziny astrowatych i występujących w stanie naturalnym w Europie i Azji. W polskiej florze również spotkać można kilka rdzennych gatunków, takich jak lepiężnik biały (Petasites alba) czy lepiężnik różowy (P. hybridus). Łacińska nazwa rodzajowa pochodzi od greckiego słowa „petasos” i oznacza pokaźnych rozmiarów kapelusze noszone przez dawnych bałkańskich pasterzy dla ochrony przed słońcem. Jest to bezpośrednie nawiązanie do olbrzymich liści lepiężnika, które dały również początek angielskiej nazwie „butterbur” – otóż w dawnych czasach w owe liście owijano masło, aby chronić je przed zjełczeniem.

Lepiężniki – profil botaniczny

Nietrudno jest rozpoznać lepiężnika w przyrodzie. Roślina pokrywa ziemię gęstym dywanem dużych zielonych liści, których średnica w zależności od gatunku sięga nawet 40-70 cm. Wzrastają one na długich łodygach, nawet do 100 cm, a na pędach rozwijają się kwiaty męskie i żeńskie (w różnych proporcjach), które zebrane są w złożone koszyczki tworzące widowiskowe wiechy. Kwiaty bywają często białe lub różowe, czasem żółtawe, a ich postać może być mniej lub bardziej zwarta.

Lepiężniki występują w wielu różnych środowiskach, ale zdecydowanie najlepiej powodzi się im na podmokłych lub intensywnie wilgotnych glebach, w częściowym półcieniu. W Polsce są praktycznie pospolite, przy czym lepiężnika różowego najłatwiej jest spotkać na obszarze podkarpackim.

Tradycyjne wykorzystanie lepiężników

Ze źródeł historycznych wynika, że lepiężniki wykorzystywane są przez człowieka do celów leczniczych od co najmniej dwóch tysięcy lat. Największe znaczenie w tym zakresie ma lepiężnik różowy.

W Europie w czasach średniowiecza odwar z korzeni, łodyg i liści lepiężników służył jako lekarstwo na gorączkę oraz dżumę dziesiątkującą wówczas populacje miast i wsi. W XVII w. leczono nim kaszel, astmę oraz przemywano rany. W ostatnim stuleciu zwolennicy naturalnej medycyny polecają go również na dolegliwości żołądkowe, stany zapalne dróg moczowych, bóle głowy, katar sienny, chroniczny kaszel, zimnicę, bezsenność, astmę, a nawet brak apetytu. Jak odnosi się do tych teorii współczesna nauka?

Związki aktywne w tkankach lepiężników

Zarówno liście, pędy, jak i kłącza lepiężników zawierają substancje o potencjale farmakologicznym. Najważniejszą z nich jest petazyna, związek organiczny z grupy estrów, która w warunkach laboratoryjnych wykazuje silne działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i spazmolityczne, jak również antyhistaminowe. W lepiężniku znajdują się ponadto jej krewne – izopetazyna oraz neopetazyna, ale nie wykazują już one tak wyraźnego wpływu na organizm.

W tkankach rośliny występują także alkaloidy pirolizydynowe, związki o działaniu toksycznym na wątrobę, płuca i układ krążenia, a najprawdopodobniej także rakotwórcze. Alkaloidy te na potrzeby farmakologiczne są jednak zazwyczaj eliminowane, a wówczas preparaty z lepiężnika oznaczone są stosowną informacją („PA-free”).

Właściwości zdrowotne lepiężnika

Ekstrakty z lepiężnika faktycznie wydają się być bardzo skuteczne w leczeniu migren. W roku 2012 Amerykańska Akademia Neurologów oficjalnie zaleciła je jako formę prewencji bólów głowy. W 2015 r. zalecenie owo jednak cofnięto wraz z pojawiającymi się doniesieniami o prawdopodobnie toksycznym wpływie lepiężnika na wątrobę.

Leczenie migren za pomocą lepiężnika wydaje się tym niemniej bardzo skuteczne. W badaniach klinicznych przeprowadzonych w 2001 r. i 2004 r. przez niemieckiego producenta leku Petadolex okazało się, że podawanie dorosłym uczestnikom standaryzowanych dawek lepiężnika przez okres 12 tygodni nie tylko nie wywołało żadnych skutków ubocznych, ale w porównaniu z placebo przyniosło znaczącą redukcję częstotliwości migren.

Drugim najważniejszym zastosowaniem leczniczym lepiężnika uzasadnionym przez współczesną naukę jest redukcja alergii sezonowych. W formie ekstraktu olejowego lub tabletek okazuje się on skuteczny w łagodzeniu kichania i kataru występujących w przebiegu kataru siennego, a więc klasycznego uczulenia na pyłki drzew, traw i chwastów. Z badania opublikowanego w 2001 r. przez zespół naukowych pod kierownictwem O.A. Thometa, wynika, że związki aktywne wyizolowane z kłączy i liści lepiężników znacząco redukują wydzielanie białek i leukotrienów odpowiadających za uczuleniowe reakcje zapalne. Już po pięciodniowej kuracji u alergików obserwuje się znaczący spadek histaminy wywołujące przykre objawy ze strony dróg oddechowych.

Wreszcie, istnieją również skąpe dowody na to, że lepiężnik może łagodzić depresję i zaburzenia lękowe u ludzi cierpiących na zaburzenia psychosomatyczne, czyli przebiegające bez żadnej oczywistej przyczyny fizycznej. Brakuje natomiast jakichkolwiek dowodów na skuteczność lepiężnika w leczeniu infekcji układu moczowego oraz zaburzeń gastrycznych – co się tyczy tych ostatnich, skutek może być nawet odwrotny do pożądanego!

Jak stosować lepiężnik?

Lepiężnik dostępny jest w aptekach i sklepach zielarskich w różnych formach (kapsułek, proszku, żelów, wyciągów), ale zawsze są one przeliczane na miligramy standaryzowanego ekstraktu lub wyizolowanej petazyny. Na migrenowe bóle głowy poleca się przyjmować 150 – 200 mg ekstraktu w dwóch lub trzech dawkach dziennych przez okres maksymalnie 4 tygodni, po którym należy zmniejszyć dawkę do 100 mg dziennie w dwóch dozach. Jeśli chodzi o alergie, to zalecane jest stosowanie 15-30 mg czystej petazyny dziennie, w 2-4 dawkach.

Czy lepiężnik jest bezpieczny dla zdrowia?

Niektóre kraje wycofały już lepiężnik z obrotu ze względu na wspomniane wyżej obawy o toksyczność dla wątroby. Z tego też względu liczni eksperci przestrzegają przed sięganiem po leki na bazie Petasites. Tym niemniej, przeprowadzone dotąd badania naukowe nad bezpieczeństwem produktów z lepiężnika pozbawionych alkaloidów pirolizydynowych wskazują, że zarówno dorośli, jak i dzieci oraz młodzież przyjmujące zalecane dawki przez okres krótszy niż 16 tygodni nie podlegają żadnemu ryzyku zdrowotnemu.

Bez względu na to, którą opcję uznamy za racjonalniejszą, lepiężnika pod żadnym pozorem nie powinny przyjmować kobiety ciężarne oraz karmiące piersią, pod groźbą rozwoju poważnych wad wrodzonych.

W codziennym stosowaniu preparaty z lepiężnika są dość dobrze tolerowane, ale mogą powodować łagodne skutki uboczne w postaci odbijania, bólów głowy, świądu oczu, trudności w oddychaniu, zmęczenia czy też zaburzeń żołądkowych i zawrotów głowy. U niektórych ludzi mogą również wywoływać reakcje alergiczne, zwłaszcza, jeśli dany osobnik jest uczulony na chryzantemy, aksamitki czy stokrotki.

Nieznane są żadne ewentualne interakcje lepiężnika z innymi lekami.

Dla kogo lepiężnik?

Mimo wspomnianych wyżej zastrzeżeń ekstrakty z lepiężnika pozostają popularnym i dostępnym bez recepty lekiem polecanym przede wszystkim do walki z migrenami. Osobom cierpiącym katusze z powodu regularnych i obezwładniających bólów głowy trudno też odmówić szansy na lepsze życie z wykorzystaniem naturalnego, bądź co bądź, leku o dowiedzionej skuteczności i podejrzewanych jedynie działaniach niepożądanych. Tym bardziej, że alternatywy farmakologiczne również nie są pozbawione skutków ubocznych, często znacznie poważniejszych.

Jeśli chodzi o alergię, to brakuje jak dotąd informacji na temat ewentualnego zastępowania klasycznych leków antyhistaminowych preparatami z lepiężnika. Owszem, potencjał jest niezaprzeczalny, ale nie wiadomo, jak realne byłoby leczenie osób o bardzo nasilonych objawach uczuleń wziewnych czy astmy. Stąd próby na własną ręką można polecić jedynie osobom borykającym się z łagodnym lub umiarkowanym katarem siennym.Niestety, z analizy rynku przeprowadzonej w USA w 2010 r. wynika, że na 21 preparatów z lepiężnikiem dostępnych w wolnej sprzedaży aż 33% zawierało rakotwórcze alkaloidy pirolizydynowe, a tylko 1/3 była prawidłowo oznakowana. Stąd też racjonalne zalecenie, aby sięgając po preparaty z lepiężnikiem wybierać tylko i wyłącznie renomowanych producentów, których rynkowa wiarygodność jest wysoka.

Bibliografia

1. National Center for Complementary and Integrative Health; “Butterbur”; nccih.nih.gov; 2021-03-18
2. John P. Cunha; “Butterbur”; rxlist.com; 2021-03-18
3. HC Diener i in.; “Safety profile of a special butterbur extract from Petasites hybridus in migraine prevention with emphasis on the liver”; researchgate.net; 2021-03-18
4. Erica Cirino; “Butterbur for Allergies”; healthline.com; 2021-03-18
5. Thomas P. Bravo i in.; “Migraine Preventative Butterbur Has Safety Concerns”; neurologylive.com; 2021-03-18
6. Tieraona Low Dog MD, Women's Health in Complementary and Integrative Medicine ; “Migraine Headaches”; Elsevier 2005;