Kiedy można będzie zobaczyć całkowite zaćmienie Słońca?
Jedno z najbardziej fascynujących zjawisk astronomicznych do dziś budzi wielkie emocje. Ludzie gotowi są przemierzać setki kilometrów, aby ujrzeć całkowite zaćmienie Słońca. Na całe szczęście dysponujemy już doskonałymi narzędziami prognostycznymi – jeden ze starożytnych chińskich królów miał uciąć głowę dwóm astronomom, którzy nie przepowiedzieli go na czas. Gdzie i kiedy można więc będzie zobaczyć kolejne całkowite zaćmienie Słońca?
Najstarsze opisane zaćmienie Słońca wydarzyło się w Syrii w XII lub XIII w. p.n.e. – wiemy o nim dzięki zapisom na glinianych tabliczkach. Kolejne powtarzają się na kartach historii już dość regularnie. Herodot opisuje na przykład bitwę między armiami Medii i Lidii, w czasie której zniknięcie tarczy na niebie skłoniło obie strony do złożenia broni. Po raz pierwszy całkowite zaćmienie Słońca sfotografowano jednak dopiero w 1851 r.
Całkowite zaćmienie Słońca – na czym polega?
Ziemia, Księżyc i Słońce to trzy ciała niebieskie, które są wobec siebie w ciągłym ruchu. Raz na jakiś czas ustawiają się w pozycji liniowej, tak że dla obserwatorów z Ziemi tarcza Księżyca idealnie przesłania tarczę Słońca. Zjawisko to jest możliwe dzięki doskonałej harmonii między wielkością Księżyca w stosunku do Słońca oraz jego oddaleniem od Ziemi. Całkowite zaćmienie Słońca to więc sytuacja, w której Księżyc w nowiu niczym korek w wannie całkowicie zablokuje światło dochodzące na Ziemię.
Ponieważ orbita Księżyca jest jednak elipsą, czasami w momencie zaćmienia jest on zbyt daleko od naszej planety, aby mógł całkiem przesłonić tarczę Słońca. W tym przypadku mówimy o zaćmieniu obrączkowym, a na niebie widać faktycznie złoty pierścień.
Co ciekawe, całkowite zaćmienie widoczne jest tylko w określonym pasie na Ziemi – obserwatorzy na jego obrzeżach widzą zaćmienie częściowe, a mieszkańcy pozostałej części planety w ogóle nie są świadomi tego astronomicznego fenomenu. Zaćmienie częściowe obserwuje się również, gdy Księżyc blokuje nam widok Słońca, ale jego kurs nie biegnie środkiem.
Ciekawostka:
Naukowcy przewidują, że za 560 mln lat wskutek stopniowego oddalania się Księżyca od Ziemi nie będzie już zaćmień całkowitych, tylko obrączkowe i częściowe.
Obrączkowe zaćmienie Słońca z roku 2012, fot. Jonathan Lenzmeier/Shutterstock
Fazy całkowitego zaćmienia Słońca
Kto będzie w dobrym miejscu o odpowiednim czasie, może obserwować cały proces stopniowego przysłania tarczy Słońca przez naszego satelitę. Astronomowie wyróżniają w nim pięć faz:
- I kontakt, czyli moment, gdy Księżyc zaczyna być widoczny na tle Słońca – wygląda to, jakby wygryzł w nim ciemną plamę.
- II kontakt, czyli chwila, gdy Księżyc zakryje Słońce całkiem. Tuż przed nią zaobserwować można tzw. diamentowy pierścień, czyli błysk ostatnich promieni.
- Faza całkowita, czyli absolutna ciemność połączona z nagłym spadkiem temperatury – trwa ona zwykle ok. 4 minut.
- III kontakt, gdy Księżyc zaczyna opuszczać swoją pozycję – w momencie, gdy kończy się faza całkowita można po raz drugi dostrzec rozbłysk diamentowego pierścienia. Obserwuje się czasem również tzw. perły Baily’ego, czyli pierścień z jaśniejszymi punktami przypominającymi naszyjnik.
- IV kontakt, czyli moment, gdy Księżyc na dobre znika z tarczy Słońca, a zaćmienie się kończy.
Obserwację zaćmienia Słońca można prowadzić wyłącznie z ochroną oczu. Bezpośrednie promieniowanie może bowiem oparzyć siatkówki prowadząc do uszkodzenia wzroku lub nawet całkowitej ślepoty. Normalne okulary przeciwsłoneczne nie są jednak wystarczające – potrzeba szkła ze specjalnym atestem ISO 12312-2 (do nabycia w salonach optycznych).
Jak często występuje zaćmienie Słońca?
Według NASA w ciągu roku kalendarzowego na Ziemi może maksymalnie wystąpić pięć zaćmień różnego typu. Całkowite zaćmienie Słońca pojawia się raz na 1-2 lata (średnio raz na 18 miesięcy) i oczywiście dotyczy tylko wybranego pasa na geograficznego.
Jeśliby wybrać jedno konkretne miejsce na świecie, całkowite zaćmienie pojawi się w nim co 360-410 lat. Oznacza to, że w jednej rodzinie, która nie będzie podróżować, dramatycznego fenomenu doświadczy zaledwie co 4-6 pokolenie.
W mediach głośnym echem odbiło się całkowite zaćmienie Słońca 2024 – było ono widoczne w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Meksyku. Już w 29 marca 2025 r. w Europie będzie można jednak obserwować częściowe zaćmienie.
Tabela przedstawiająca daty całkowitego zaćmienia Słońca w XXI w.; opracowanie własne na podst. danych NASA
Całkowite zaćmienie Słońca – daty na przyszłość
W Polsce na cały XXI w. przewidziano łącznie 40 zaćmień, z czego większość będzie częściowa. W 2075 r. i 2093 r. nasze dzieci i wnuki będą miały okazję obserwować dwa zaćmienia obrączkowe. Całkowite zaćmienie Słońca nastąpi dopiero w 2135 r. i będzie widoczne jedynie ma południu kraju.
12 sierpnia 2026 r. całkowite zaćmienie Słońca pojawi się jednak nad Europą. Doświadczą go mieszkańcy Grenlandii, Islandii i Hiszpanii, a także niektórych regionów Rosji i Portugalii. Astronomiczni zapaleńcy już planują podróże, aby osobiście doświadczyć fenomenu. A warto, bowiem kolejną stosunkowo bliską okazją będzie dopiero całkowite zaćmienie Słońca we wschodniej Ukrainie, które nastąpi 20 kwietnia 2061 r.
Zaćmienie Słońca można obserwować wyłącznie z ochroną oczu, fot. GagliardiPhotography/Shutterstock
Jakie znaczenie ma zaćmienie Słońca?
Według magazynu „Time” zaćmienie Słońca 2024 w Ameryce Północnej było nie tylko wielkim wydarzeniem astronomicznym, ale i gospodarczym, choć trwało zaledwie 4 minuty i 28 sekund. W miastach leżących w pasie całkowitego przysłonięcia tarczy Słońca według różnych źródeł pojawiło się ponad milion turystów, którzy wydali łącznie nawet 1,5 mld dolarów. Na tym jednak nie koniec skutków dogodnej lokalizacji Księżyca.
Naukowcy z amerykańskiego Uniwersytetu Johns Hopkins opublikowali już wcześniej badanie na temat wpływu całkowitych zaćmień Słońca na ludzką psychikę. W pracy oparli się na obserwacjach związanych z zaćmieniem z 2017 r., którego doświadczyła spora część stanów USA. Co się okazało?
Mimo że ludzie nie muszą się już bać końca świata i gniewu bogów, bo dobrze rozumieją zjawisko zaćmienia, obserwacja związana jest zazwyczaj z bardzo silnym emocjami. Czujemy się nagle mali i bezradni, nabieramy samokrytyki i skromności. W większości osób budzi się chęć do współpracy i społecznych zbliżeń, zupełnie jakbyśmy chcieli poczuć siłę w jedności.
Zaćmienie oddziałuje również na zwierzęta i rośliny, które nie mają oczywiście szans zrozumieć jego naturalności. Stopniowe zakrywanie tarczy Słońca przez Księżyc budzi jednak reakcje analogiczne do zapadania nocy. Na ok. 20 minut przed fazą całkowitą ptaki zaczynają gromadzić się w stada, a zwierzęta hodowlane same kierują się do obór i stajni. Gdy zapadnie już ciemność cichną ptaki i pszczoły, a niektóre rośliny zamykają pąki. Głośne stają się nagle natomiast nocne owady typu świerszcze.
Gdy światło słoneczne pojawia się znowu, większość zwierząt najpewniej oddycha z ulgą. Obserwacje wskazują jednak, że pszczoły są na przykład zdezorientowane i nie bardzo wiedzą, co ze sobą zrobić. Częściową konsternację muszą też odczuwać żółwie, gdyż na Wyspach Galapagos te dość powolne i letargiczne istoty w obliczu zaćmienia Słońca zaczęły szokująco agresywnie oddawać się amorom!
Całkowite zaćmienie Słońca – pytania i odpowiedzi
Ile trwa zaćmienie Słońca?
Cały proces zaćmienia Słońca możne trwać nawet kilka godzin. Wyczekiwana przez wszystkich faza całkowitego zaćmienia zwykle trwa od 2 do 7 minut (najczęściej ok. 4 min.).
Kiedy było całkowite zaćmienie Słońca w Polsce?
Ostanie całkowite zaćmienie w Polsce obserwowano w 1954 r. Kolejne pojawi się w 2135 r.
Dlaczego nie można patrzeć na zaćmienie Słońca?
Patrzenie na zaćmienie Słońca bez specjalnej ochrony, w tym również patrzenie przez obiektyw aparatu lub kamery, może spowodować poważne uszkodzenia wzroku, a nawet ślepotę.
Ekologia.pl (Agata Pavlinec)
- „What Is a Total Solar Eclipse?” Vigdis Hocken i in., https://www.timeanddate.com/eclipse/total-solar-eclipse.html, 13/05/2024;
- “Eclipse 101” NASA, https://eclipse2017.nasa.gov/how-eclipses-work, 13/05/2024;
- „Solar eclipses explained” The Planetary Society, https://www.planetary.org/video/solar-eclipses-explained, 13/05/2024;
- “The 5 stages of the 2024 total solar eclipse explained for April 8” Robert Lea, https://www.space.com/stages-of-total-solar-eclipse-2024-explained, 13/05/2024;
- “What are solar eclipses and how often do they occur?” Michael E. Bakich, https://www.astronomy.com/observing/how-often-do-solar-eclipses-occur/, 13/05/2024;
- “How the solar eclipse may affect the brain and bring people together” David Robson, https://www.bbc.com/future/article/20240403-how-solar-eclipse-2024-affects-the-brain-and-brings-people-together, 13/05/2024;
- “How the solar eclipse will impact plants and animals” Julia Jacobo, https://abcnews.go.com/US/solar-eclipse-impact-plants-animals/story?id=108712854, 13/05/2024;
