Jak powstaje trąba powietrzna? Ryzyko realne również w Polsce
Żyjemy w regionie świata, któremu (póki co) nie grożą huragany, tajfuny ani tsunami. Nawet w Polsce pojawiają się jednak gwałtowne trąby powietrze, czyli tornada – nagłe i niszczycielskie kataklizmy wiatrowe, które poważnie zagrażają ludzkiemu życiu i majątkowi. Jak się przed nimi uchronić, gdy już nadchodzą i czy trąby powietrzne można w jakiś sposób przewidzieć?
Jak tworzy się trąba powietrzna?
Trąby powietrzne to rotujące kolumny powietrza, które sięgają od podstawy chmury do powierzchni ziemi. Ich charakterystyczny lejowaty kształt widoczny jest zwykle z daleka i kryje w sobie wirujące cząsteczki wody, pyłu czy piasku. Formowanie się tornad związane jest z rozwojem komórek burzowych i najczęściej dotyczy okresu wiosny i lata.
Jak przebiega proces rozwoju tornada? Rozgrzane słońcem powietrze znad ziemi zaczyna wznosić się coraz wyżej i tworzy chmury – z początku są to cumulsy. Jeśli atmosfera jest niestabilna, a w jej wyższych warstwach znajdują masy gwałtownie ochładzającego się powietrza, ciepłe „kieszenie” wędrują jeszcze wyżej, stymulując rozwój cumulonimbusów. W warunkach dużej niestabilności rozwija się burza, a wraz z nią powietrze zaczyna wirować pod wpływem silnych podmuchów wiatru. Jeśli rotujący prąd wstępujący jest bardzo silny, nazywamy go mezocyklonem – to wówczas formują się najbardziej intensywne trąby powietrzne.
Nie każda komórka burzowa prowadzi oczywiście do powstania tornada. Warunkiem koniecznym jest pojawienie się prądu zstępującego z zimnym, gęstym powietrzem. Rotuje ono coraz intensywniej wraz z malejącą wysokością, porywając cząsteczki wody czy substancji stałych z powierzchni ziemi. Sam kształt trąby wynika z niskiego ciśnienia w jej wnętrzu. Trąba może przesuwać się na duże odległości siejąc spustoszenie na swojej drodze.
W dużym uproszczeniu można więc powiedzieć, że trąbę powietrzną tworzy ciepły prąd wstępujący i rotujący wokół niego zimny prąd zstępujący. Z czasem zimne prądy zstępujące blokują dopływ ciepłego powietrza, trąba się zwęża, a w końcu wygasza. Całe zdarzenie może trwać od kilku sekund do ponad godziny, a z jednej burzy może rozwinąć się kilka trąb.
Uwaga: trąba powietrza nie zawsze jest widoczna w postaci klasycznego lejka na niebie. Z drugiej strony, na horyzoncie pojawiają się czasem leje kondensacyjne, które nie są trąbami powietrznymi.
Super-komórka burzowa, z której tworzą się tornada, fot. imagesourcecurated/envato
Trąby powietrzne – skutki
Każde tornado jest inne – wszystko zależy od warunków, w których powstało i lokalnej geografii. Zmierzenie siły wiatru wewnątrz wirującej kolumny jest praktycznie niemożliwe i niepraktyczne, z powodu szybkich zmian. Dlatego dla oceny intensywności tornad przyjęto skalę opartą na stopniu zniszczeń wywołanych przejściem tornada. Nazywamy ją skalą Fujita, a w ostatnich latach do poszczególnych stopni dodano potencjalne prędkości wiatru, aby lepiej zobrazować nasilenie zjawiska.
Według skali Fujita trąby powietrze stopniujemy w następujący sposób:
- F0 – prędkość wiatru do 117 km/h; lekkie zniszczenia kominów, połamane gałęzie, powywracane pojedyncze drzewa.
- F1 – prędkość wiatru od 117 do 180 km/h; umiarkowane zniszczenia w postaci aut zepchniętych z szosy, powywracanych drewnianych konstrukcji, itd.
- F2 – prędkość wiatru od181 do 253 km/h; ważne zniszczenia obejmujące powalone duże drzewa, zniszczenia drewnianych domów.
- F3 – prędkość wiatru od 254 do 332 km/h; bardzo poważne zniszczenia w postaci wykolejonych pociągów, powalonych lasów, uszkodzonych murowanych domów.
- F4 – prędkość wiatru od 333 do 418 km/h; dewastacja budynków, podrywanie w powietrze dużych obiektów.
- F5 – prędkość wiatru od 419 km/h do 511 km/h; auta odrzucane na odległość nawet 100 m; duże budynki oderwane od fundamentów, zdeformowane wieżowce.
Z powyższego łatwo zorientować się, że przejście trąby powietrznej może dla wielu miejscowości być tragiczne w skutkach oznaczając zniszczenie nie tylko domów i pojazdów, ale także lokalnej infrastruktury i środowiska naturalnego. Cierpią zwierzęta gospodarskie, a często także ludzie przebywający akurat na zewnątrz, w samochodach lub budynkach grożących zawalaniem.
Zasadniczo tornada mogą mieć szerokość od 2 metrów do nawet 4 km i przemieszczać się na odległość nawet ponad 100 km. W Polsce na szczęście większość trąb powietrznych cechuje się wąskim pasem zniszczeń, nie przekraczającym 200-250 m. Największe natężenie zjawiska w kraju obserwuje się od maja do sierpnia w godzinach od 17 do 20.
Tabela przedstawiająca rodzaje trąb powietrznych; opracowanie własne na podst. danych IMGW-PIB
Największe trąby powietrzne w Polsce i na świecie
Najwięcej tornad na świecie obserwuje się w Ameryce Północnej, na obszarze Stanów Zjednoczonych (nawet 1200 rocznie) oraz Kanady. W przeliczeniu na km2 najwyższą częstotliwość trąb powietrznych obserwuje się w Holandii, zaś najwięcej ofiar śmiertelnych mają tornada w Bangladeszu – aż 179 rocznie.
Jeśli chodzi o największe tornada odnotowane w historii, w marcu 1925 r. przez trzy amerykańskie stany, Missouri, Illinois oraz Indiana, na trasie o rekordowej długości 352 km, przeszło 12 trąb powietrznych kategorii F5, w których zginęło 695 osób, a ponad 2 tys. zostały ranne. W 1936 r. w południowo-wschodnich USA rozwinęło się jednocześnie 14 trąb, które zabiły 454 osób i zraniły ponad 2,5 tys. Smutny rekord odnotowano również w kwietniu 1989 r. w Bangladeszu, gdy tornado zabiło łącznie 1300 osób.
W kategorii największej serii tornad wygenerowanych przez jedną superkomórkę burzową rekord miał miejsce w 2011 r., kiedy w przeciągu 24 godzin przez terytorium USA i Kanady przeszło 226 trąb powietrznych, z czego 15 było kategorii F4 i więcej. Łączna liczba ofiar śmiertelnych sięgnęła 324.
W Europie trąby powietrzne są uciążliwością przede wszystkim w Wielkiej Brytanii. W 1981 r. w ciągu jednej doby pojawiły się tu 104 tornado, na szczęście jedynie 2 dosięgły kategorii F2. W Polsce silne tornado kategorii F3 zarejestrowano m.in. 15 sierpnia 2008 r. – podnosiło ono samochody z autostrady A4 i uszkodziło ponad 1600 budynkach w trzech województwach. Zginęły dwie osoby. W lipcu 2012 r. trąba powietrzna zniszczyła 500 ha Borów Tucholskich, a w 2022 r. odnotowano największe zmasowane wystąpienie tornad na terytorium Polski – w ciągu kilku godzin rozwinęło się ich 27 z tego aż 15 o kategorii minimum F2.
Mapa przedstawiająca trąby powietrzne w Polsce w latach 2010-2023; źródło: IMGW-PIB
Co robić podczas trąby powietrznej?
Współczesne instrumenty i technologie meteorologiczne są coraz skuteczniejsze w zakresie prognozowania zagrożenia tornadami oraz wczesnego ostrzegania o zaobserwowanych już trąbach. Ze względu na ich gwałtowny charakter trudno jest przewiedzieć dokładny tor czy czas wystąpienia.
Co można zrobić w przypadku zbliżającego się tornada? Amerykańskie poradniki, które od dekad przygotowują społeczeństwo na starcia z trąbami powietrznymi, zalecają, aby ukryć się w piwnicy. Kto jej nie posiada powinien oddalić się od okien, drzwi i ścian zewnętrznych i schronić się np. pod masywnym drewnianym stołem. Poza domem należy oddalić się jak najszybciej od auta i skryć w głębszym rowie. Największe szanse na przeżycie daje pozycja jak najbliżej ziemi z głową zasłoniętą rękami.
Niestety, trąby powietrzne często uderzają nagle i nieoczekiwanie, pozostawiając mało czasu na przygotowanie. Niektórzy eksperci przepowiadają, że wraz z pogłębieniem zmiany klimatu ich częstotliwość i nasilenie mogą się zwiększyć. Dlatego tak ważna jest nauka odruchowego reagowania na zbliżające się tornado i natychmiastowego poszukiwania bezpiecznego schronienia.
Trąby powietrzne – pytania i odpowiedzi
Jak wyglądają trąby powietrzne?
Trąby powietrze mają zwykle postać zwężających się kolumn sięgających z chmury na powierzchnię ziemi. Kolory bywają różne w zależności od kąta padania światła. Tornado nie zawsze jest jednak widoczne.
Kiedy tworzą się trąby powietrzne?
Trąby powietrzne najczęściej obserwuje się wiosną (zazwyczaj popołudniu), a najrzadziej zimą, ale mogą pojawiać się w każdej porze roku.
Gdzie najczęściej występują trąby powietrzne w Polsce?
Najwięcej trąb powietrznych obserwuje się nad Bałtykiem oraz w woj. wielkopolskim.
Absolwentka Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, która oddała się pasji zgłębiania zagadek świata i pisania o nich. Specjalizuje się w ekologii, klimatologii i naukach przyrodniczo-naukowych. Żyje ponad granicami, dużo podróżuje, a w wolnym czasie pływa.
Opublikowany: 5 grudnia, 2024 | Zaktualizowany: 29 lipca, 2025
- „Tornadoes, explained” National Geographic Staff, https://www.nationalgeographic.com/environment/article/tornadoes, 31/10/2024;
- “What Causes Tornadoes?” NOAA, https://scijinks.gov/tornado/ , 31/10/2024;
- „How tornadoes form” Markowski Research Group, Penn State University, https://sites.psu.edu/pmarkowski/how-tornadoes-form/, 31/10/2024;
- “How are tornadoes formed” Met Office, https://www.metoffice.gov.uk/weather/learn-about/weather/types-of-weather/tornadoes/how-are-tornadoes-formed, 31/10/2024;
- “These are the deadliest tornadoes of all time” Lynne Maxwell, https://www.loveexploring.com/gallerylist/108224/these-are-the-deadliest-tornadoes-of-all-time, 31/10/2024;
- „Trąby powietrzne w Polsce” Natalia Pilguj i in., IMGW-PIB, https://cmm.imgw.pl/?page_id=42092, 31/10/2024;
- „Statystyki liczbowe tornad w Polsce od 2007 do 2023 r.” Igor Laskowski, https://lowcyburz.pl/2024/02/09/statystyki-liczbowe-tornad-w-polsce-od-2007-do-2023-r/, 31/10/2024;
