Orkany, czyli huragany w Europie – czy będzie ich coraz więcej?
Terminologia odnosząca się do silnych wiatrów to achillesowa pięta meteorologii – mało kto na świecie potrafi trafnie rozróżniać jedno pojęcie od drugiego. W czym bowiem orkany różnią się od huraganów czy tajfunów? Wbrew pozorom nie chodzi wcale o prędkość wiatru, ale miejsce jego występowania. Dowiedz się wszystkiego o orkanach, najbliższych naszemu podwórku.
Nie ma tak naprawdę jednej konkretnej, naukowej definicji orkanu – znaczenie tego słowa ewoluowało w ciągu ostatnich dekad i dziś tłumaczone jest najczęściej jako bardzo silny wiatr występujący nad Europą, najczęściej w półroczu zimowym. Można więc powiedzieć, że orkany należą do rodziny cyklonów – tak jak huragany i tajfuny – ale różni je to, że nie powstają w strefie tropikalnej, ale nad północną częścią Atlantyku.
Jak powstaje orkan?
Tak jak wszystkie cyklony, orkany z meteorologicznego punktu widzenia to strefy niżu. Rozwijają się one jednak powyżej 30° szerokości geograficznej północnej. Czynnikiem sprawczym są polarne prądy strumieniowe, czyli wąskie, ale intensywne strumienie przenoszące ogromne masy powietrza z zachodu na wschód na wysokości ok. 10-15 km nad powierzchnią ziemi. Jest to bardzo niestabilne środowisko, w którym wystarczy jedna mała perturbacja, aby zbudzić burzę katastrofalnych rozmiarów.
Front polarny to region o dużej zmienności temperatur i silnych porywach wiatru. Wystarczy małe zaburzenie, aby na granicy tego frontu wytworzyła się fala. Jej intensywność rośnie, w miarę jak ciepłe powietrze wędruje na północ, a zimne na południe. Jednocześnie masy powietrza mieszają się w przekroju pionowym i orkan dojrzewa. Jego uderzenie wiąże się z końcowym zmieszaniem ciepłego i zimnego powietrza – obserwujemy wówczas burzę z silnym wiatrem i rzęsistymi opadami.
Klasyczny orkan powinien mieć prędkość większą niż 33 m/s (119 km/h), ale w mediach mianem orkanu bywają okrzykiwane i nieco słabsze wiatry – chodzi oczywiście o przyciągnięcie uwagi i ostrzeżenie o niebezpieczeństwie.
Orkan Babet w 2023 r., fot. Ontrackimages/Shutterstock
Najsilniejsze orkany w Europie
Orkany znad północnego Atlantyku wędrują zwykle w kierunku północnych wybrzeży Szkocji oraz Morza Norweskiego. Czasem ulegają tu zatrzymaniu, ale zdarza się, że przebijają się na ląd i powodują poważne zmiany pogody w Europie Zachodniej, Północnej i Środkowej. Najsilniej dotknięte orkanami kraje to Wielka Brytania, Irlandia, Holandia, Norwegia, Niemcy, Islandia oraz Wyspy Owcze.
Ze źródeł historycznych wynika, że mała epoka lodowcowa w Europie, która zwiększyła różnice temperatur między oziębiającą się Arktyką a południem, przyniosła wyraźne nasilenie orkanów. W 1219 r. burza, która zapisała się w dziejach jako pierwsza powódź św. Marcelego, uderzyła w wybrzeża Holandii, zabijając ponad 36 tys. osób. W 1362 r. druga powódź św. Marcelego, znana również jako De Grote Mandreke, czyli wielkie zatopienie ludzi, pochłonęła ponad 25 tys. ofiar na Wyspach Brytyjskich oraz północnym wybrzeżu Niemiec, Holandii i Danii.
Wielka burza 1703 r. powaliła 2 tys. kominów w Londynie i zabiła ponad tysiąc marynarzy odniesionych na statkach w głąb morza. Kościół anglikański ogłosił, że ów orkan był karą boską za grzechy narodu. Pod koniec października 1859 r. Opatrzność znów musiała się rozgniewać na Brytyjczyków, gdy kolejny orkan zabił ponad 800 osób i nadwątlił królewską flotę.
Orkany trapiły Europę również w XX w. W 1953 r. silna burza na Morzu Północnym zabiła 2,5 tys. osób, zatapiając prom Princess Victoria z ponad 130 pasażerami. W 1962 r. również znad Morza Północnego nadszedł orkan z prędkością wiatru sięgającą 200 km/h, który doprowadził do zalania Hamburga i pozbawił dachu nad głową 60 tys. ludzi. Jeszcze silniejsze wiatry odnotowano w 1987 r. (217 km/h), a ich ofiarą padło 15 mln drzew w Anglii.
W 1993 r. zaobserwowano najsilniejszy jak dotąd orkan nad północnym Atlantykiem, który na szczęście znacząco osłabł niż uderzył w szkockie wybrzeże. W czasie burzy rozłamał się tankowiec MS Braer wylewając do morza 84,5 tys. ton ropy naftowej. Sześć lat później orkany Lothar i Martin pozbawiły życie 140 osób i pozostawiły bez prądu 3,6 mln Francuzów.
W XXI w. niszczycielskie orkany otrzymywały już zawsze swoje własne imiona, z tym, że jedna i ta sam burza jest często różnie nazywana w różnych krajach. Przegląd najsilniejszych orkanów ostatnich dwóch dekad prezentuje poniższa tabela.
Tabela przedstawiająca największe orkany ostatnich dwóch dekad; opracowanie własne
Jakie szkody wywołują orkany?
Pod względem katastrof naturalnych Europa jest jednym z najbardziej uprzywilejowanych kontynentów. Ale to właśnie orkany odpowiedzialne są za największe straty ekonomiczne w kategorii faktycznych szkód i wypłacanych odszkodowań.
Według danych UE straty związane z orkanami w ujęciu rocznym dla Unii i Wielkiej Brytanii wynoszą średnio ok. 5 mld euro, w tym ok. 850 mln euro w Niemczech, 680 mln euro we Francji oraz 530 mln euro w Wielkiej Brytanii. Wlicza się to uszkodzone drogi, elektrownie i budynki mieszkalne, a także szkody w rolnictwie i leśnictwie. Rocznie z powodu orkanów w Europie umiera też ok. 80 osób.
Orkany są też przekleństwem sieci energetycznych. Przykładem może być Gudrun z 2005 r., który odciął Danię i Łotwę od dostaw elektryczności, a w Szwecji spowodował 25% spadek produkcji energii. Co roku tysiące gospodarstw domowych są też na okres nawet kilku dni odcięte od prądu.
Co do zasady orkany słabną w miarę posuwania się w głąb lądu. W 2007 r. orkan Kyrill dotarł jednak aż do Polski, Czech i Słowacji powodując niemałe szkody. Na Śnieżce prędkość wiatru wyniosła nawet 216 km/h, a sześciu Polaków straciło życie, dalszych 36 zostało zranionych. Bilans strat obejmuje również 1,5 mln m3 powalonych drzew.
Orkan Eunice w 2022 r. również zdołał dotrzeć do Polski i spowodował śmierć 4 osób oraz paraliż komunikacyjny na Pomorzu, Mazurach, Mazowszu i Wielkopolsce. Opóźnienia pociągów sięgnęły 6 godzin, a 1,2 mln ludzi zostało pozbawionych prądu. Łącznie uszkodzonych zostało ok. 5 tys. budynków, w tym niektóre wieżowce w Warszawie.
Las na granicy Niemczech i Czech zniszczony przez orkan Kyrill w 2007 r., fot. Petr Bonek/Shutterstock
Czy orkany będą przybierać na sile?
O cyklonach tropikalnych mówi się, że wraz ze zmianą klimatu ich intensywność i częstotliwość będą wzrastać. W naszej szerokości geograficznej ta zależność nie jest jednak taka oczywista. Według ekspertów UE nawet w scenariuszu wzrostu średniej globalnej temperatury o 3°C, nie oczekuje się zwiększenia strat spowodowanych orkanami. Z badania naukowców z Uniwersytetu Exeter z 2016 r. wynika wręcz, że chociaż częstotliwość orkanów w XXI w. wzrosła, ich koszty ekonomiczne maleją, co przypisuje się niższej intensywności burz.
Z drugiej strony, badanie opublikowane w 2023 r. w magazynie „Nature Communications” wskazuje, że północno-zachodnia Europa może jednak spodziewać się wzrostu ryzyka związanego z orkanami. Nie prognozuje się co prawda zwiększenia siły wiatru, ale przesunięcie ich stref aktywności dalej nad Wielką Brytanię i Skandynawię. Naukowcy prognozują również, że może zwiększyć się intensywność lokalnych wiatrów o prędkości przekraczającej 100 km/h.
Wysokiej jakości infrastruktura i systemy wczesnego ostrzegania dla społeczeństwa to najpewniejsze działania chronią przed niszczycielskim wpływem orkanów.
Orkany – pytania i odpowiedzi
Co to są orkany?
Orkany to silne wiatry (>119 km/h) powstające nad północnym Atlantykiem i nękające zwłaszcza północno-zachodnią część Europy.
Czy orkany występują w Polsce?
Polska nie leży z strefie bezpośredniego zagrożenia orkanami, ale co silniejsze burze mogą dotrzeć i do nas – przykładem jest orkany Kyrill z 2007 r.
Jakie szkody wywołują orkany w Europie?
Niszczycielska działalność orkanów obejmuje straty ludzkie (zgony, urazy) oraz ekonomiczne. W skali rocznej to nawet 4-5 mld euro.
Ekologia.pl (Agata Pavlinec)
- „Windstorms” European Commission, https://joint-research-centre.ec.europa.eu/peseta-projects/jrc-peseta-iv/windstorms_en, 14/05/2024;
- “The 21st Century Decline in Damaging European Windstorms” Laura C. Dawkins i in., https://www.researchgate.net/publication/301271557_The_21st_Century_Decline_in_Damaging_European_Windstorms, 14/05/2024;
- “Future increased risk from extratropical windstorms in northern Europe” Alexander S. Little i in., https://www.nature.com/articles/s41467-023-40102-6, 14/05/2024;
- “How will climate change impact future European windstorm activity?” Gregor Leckebusch, https://www.ajg.com/gallagherre/news-and-insights/2023/february/climate-change-impact-future-european-windstorm-activity/, 14/05/2024;
- “WHAT’S IN A NAME? AN INTRODUCTION TO EUROPEAN WINDSTORMS” Paul Maisey, https://www.jbarisk.com/news-blogs/what-s-in-a-name-an-introduction-to-european-windstorms/, 14/05/2024 ;
