Pasaty – wiatry, którym zawdzięczamy odkrycie Ameryki
Mówi się, że pasaty umożliwiły Europejczykom kolonizację Ameryki i przyczyniły się do rozwoju transoceanicznych szlaków handlowych. Te najbardziej zdyscyplinowane ze wszystkich wiatrów na świecie, które wieją zawsze w tym samym kierunku i nigdy nie ustają. Sprawdź, jak powstają pasaty i jaki mają związek z bujną roślinnością Puszczy Amazońskiej.
Pasaty – co to za wiatry?
Pasaty są stałymi, ciepłymi wiatrami, które występują wyłącznie w strefie międzyzwrotnikowej, między 35° szerokości geograficznej północnej a 35° równoleżnikiem na półkuli południowej. Ich geneza wiąże się bezpośrednio z równikiem, czyli najcieplejszym pasem na Ziemi. Intensywnie ogrzewające się powietrze wędruje tutaj w górę, w wyniku czego tuż na powierzchnią rozwija się niskie ciśnienie. Para wodna obecna w równikowym powietrzu wraz ze wzrostem wysokości zaczyna kondensować i daje obfite opady – to im właśnie zawdzięczamy tropikalne lasy deszczowe.
Suche już powietrze wędruje jednak dalej w górę, stale się oziębiając. W końcu zaczyna przesuwać się w stronę obu biegunów, ale w wyniku ciągłej rotacji Ziemi (tzw. siła Coriolisa) odchyla się lekko na wschód. Tak powstają wiatry zwane antypasatami.
Czym są w takim razie pasaty? Gdy suche, chłodne powietrze zaczyna opadać nad zwrotnikami, tworzą się tam wyże baryczne z bezchmurną i gorącą pogodą. Niebo jest bezchmurne, ale ponieważ na równikiem panuje niż, powietrze znad zwrotników zaczyna przesuwać się ku niemu, czego efektem są właśnie wiatry zwane pasatami. Cały ten obieg powietrza od równika do zwrotników i z powrotem meteorolodzy nazywają komórką Hadley’a.
Schemat przedstawiający działanie pasatów, źródło: KVDP, Public domain, via Wikimedia Commons
W jakim kierunku wieją pasaty?
Zjawiska meteorologiczne zachodzące w strefie równikowej są zaskakujące stabilne. Poziome gorące powietrze przemieszczające się znad obu zwrotników utrzymuje przez cały rok ten sam kierunek – na półkuli północnej wieje z północnego wschodu, na półkuli południowej zaś z południowego zachodu.
Pasaty wieją cały rok i zawsze w tym samym kierunku. Zmienia się jednak ich nasilenie – przybierają na prędkości w okresie zimy oraz w czasie ciepłej fazy oscylacji arktycznej. Sam charakter wiatru zależy od powierzchni, nad którą wieje – pasaty nad oceanem niosą ze sobą duże ilości wilgoci, która opada zwykle przy zetknięciu z wybrzeżem. Nad lądem są natomiast wiatrami suchymi, umiarkowanie silnymi.
Warto dodać, że w miejscu, gdzie zbiegają się pasaty z obu półkul, powstaje tzw. strefa konwergencji tropikalnej, czyli pas ciszy przebiegający wzdłuż całego równika. W tej strefie powietrze porusza się wyłącznie pionowo, co oznacza bezwietrzną pogodę, ale opady deszczu są bardzo obfite.
Tabela przedstawiająca wyniki działania pasatów; opracowanie własne
Jakie znaczenie mają pasaty?
Dla rozwoju cywilizacji pasaty miały ogromne znaczenie przede wszystkim w dobie żaglowców. Stałe wiatry wiejące od zachodnich wybrzeży północnej Afryki niosły statki w kierunku Karaibów, Zatoki Meksykańskiej i Ameryki Środkowej. Z zachodniego wybrzeża dzisiejszego Meksyku, Ekwadoru i Kolumbii można z kolei było dzięki nim łatwo dotrzeć do Chin, Indonezji, Australii i Oceanii.
Dziś przemierzanie mórz i oceanów nie zależy już od siły i kierunku wiatru, ale pasaty nadal mają znaczący wpływ na funkcjonowanie współczesnego świata. W jaki sposób? W meteorologii pasaty są siłą sprawczą przesuwającą tropikalne burze, które rodzą się nad Atlantykiem, Pacyfikiem i południową częścią oceanu Indyjskiego. Tym samym są odpowiedzialne za silne opady oraz huragany nad terytorium Stanów Zjednoczonych, Południowo-Wschodniej Azji oraz wschodniej części Afryki i Madagaskaru. Gdy pasaty słabną, deszcze nad lądem przybierają na sile. Obserwacja pasatów jest więc kluczowa dla prognoz meteorologicznych.
To jednak nie wszystko. Dzięki pasatom piasek z Sahary transportowany jest na odległość tysięcy kilometrów wskroś Atlantyku, do Ameryki Łacińskiej i USA. Ma to piękny skutek uboczny w postaci malowniczych, czerwonych zachodów słońca, ale wpływa niekorzystanie na jakość powietrza, stwarzając zagrożenie dla zdrowia. Z drugiej strony, saharyjski pył jest bogaty w związki azotu i fosforu i opadając na ląd działa niczym nawóz. Uważa się wręcz, to właśnie dzięki pasatom gleba w regionie Amazonii jest żyzna, wspierając największą różnorodność biologiczną na świecie.
Żyzne gleby Amazonii zasilane są dzięki pasatom niosącym piasek z Sahary, fot. MatthewWilliams-Ellis/envato
Pasaty a zmiana klimatu
Większość zjawisk meteorologicznych rozpatruje się dziś w kontekście postępującej zmiany klimatu. Również w przypadku stabilnych co do zasady pasatów ostatnie dekady przyniosły pewne zadziwiające trendy. Otóż zdaniem naukowców pasaty w zachodniej części Oceanu Spokojnego w ciągu ostatnich lat znacząco przybrały na sile, podczas gdy wiatry we wschodniej części słabną. Nie znamy dokładnej przyczyny tego zjawiska, ale wydaje się, że siła pasatów jest bezpośrednio związana z temperaturą powierzchni morza.
Udało się też ustalić, że im silniejsze są pasaty, tym wolniej ogrzewa się Ziemia, gdyż ciepło dostaje się w głąb oceanu, a chłodna woda przesuwa się na powierzchnię. Trudno dziś powiedzieć, w jaki sposób współzależność między temperaturą oceanów, pasatami i globalnym ociepleniem będzie kształtować się dalej, ale w ostatnich dwóch dekadach zaobserwowano już wyraźne zwiększenie nasilenia opadów w strefie tropikalnej. Jest więcej niż prawdopodobne, że czekają nas więc dalsze anomalia pogodowe.
Pasaty – pytania i odpowiedzi
Skąd się biorą pasaty?
Pasaty to wiatry, które tworzą się pod wpływem różnic w nagrzewaniu się powietrza w strefie równikowej i strefach zwrotnikowych i wynikających z nich nierówności w ciśnieniu atmosferycznym.
Jaki jest kierunek pasatów?
Na półkuli północnej pasaty wieją z kierunku NE, na półkuli południowej z SE.
Co to jest komórka Hadleya?
Komórka Hadleya opisuje transport ciepła z równika w kierunku zwrotników, w wyniku czego rodzą się pasaty.
- „Trade winds” NOAA, https://scijinks.gov/trade-winds/, 4/03/2025;
- “Week two on board the vessel” Joris Breuer i in., https://www.eumetsat.int/features/update-polarsterns-progress, 4/03/2025;
- “Trade Winds and the Hadley Cell”, Earthguide, https://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/content/tradewindshadleycell.html, 4/03/2025;
- “Trade winds” Meteo Blue, https://content.meteoblue.com/en/research-education/educational-resources/meteoscool/large-scale-weather/trade-winds, 4/03/2025;
- “Trade Winds Weaken over the Atlantic” International Pacific Research Center, IPRC Climate, vol. 11, no. 1, 2011;
