Znikające płazy: co mówi o nas kryzys wśród żab i traszek?
Podczas gdy twarzami kampanii na rzecz ochrony przyrody są urocze pandy wielkie i dostojne nosorożce, tak naprawdę to płazy są najbardziej zagrożoną gromadą kręgowców na świecie. Według IUCN aż 40% ich gatunków podlega ryzyku wyginięcia. Dlaczego ludzie jednak mieliby przejmować się żabami czy mało znanym traszkami? Ekolodzy przestrzegają, że najwyższa pora zacząć doceniać płazy, które dosłownie giną na naszych oczach.
Co zagraża płazom na świecie?
Płazy to niezwykłe zwierzęta, które najwidoczniej nie mogły zdecydować się na życie w środowisku wodnym ani lądowym, więc pozostały na pograniczu. W rezultacie za młodu mają skrzela, a w dorosłości rozwijają się im płuca. Cała skóra – śliska i mokra – pełni jednak funkcję organu oddechowego, chłonąc nie tylko tlen, ale również wszystkie toksyny obecne w środowisku.
Najbardziej żabom i traszkom zagraża masowe kurczenie się naturalnych siedlisk, które muszą spełniać wszystkie wymogi wodno-lądowego życia. Na każdym etapie rozwoju płazy mają bowiem nieco inne potrzeby. W miarę wycinki lasów, wysychania mokradeł i rozwoju rolnictwa zwierzęta tracą swoje domy i przestają się rozmnażać.
To jednak nie koniec płazich problemów. Szerzenie się pasożytniczego grzyba Batrachochytrium dendrobatidis prowadzi do rozwoju śmiertelnej choroby zwanej chytridiomikozą. Patogen najprawdopodobniej pochodzi z Afryki, ale rozprzestrzenił się już po całym świecie, a według badań naukowców z Uniwersytetu Jagiellońskiego obecny jest również wśród żab w północnej Polsce. Do tego dodać trzeba katastrofalne skutki zmiany klimatu, które płazy odczuwają szczególnie intensywnie, oraz… ludzki apetyt. The New York Times podaje, że rocznie miłośnicy trzygwiazdkowej gastronomii zjadają aż 3 mld żab, choć ewidentnie nie jest to kwestia przeżycia.
Kumulacja tych wszystkich zagrożeń sprawiła, że w ciągu ostatniego półwiecza z powierzchni Ziemi zniknęło ponad 200 gatunków płazów. Dalszych 670 jest krytycznie zagrożonych wyginięciem.
Krytycznie zagrożona wyginięciem mantella złocista, źródło: Bernard DUPONT from FRANCE, CC BY-SA 2.0, via Wikimedia Commons
Ginące żaby – smutne historie ze świata
Blisko 90 proc. wszystkich płazów na świecie to żaby i ropuchy. Niektóre gatunki są na tyle powszechne, że gdy gromadzą się letnimi wieczorami w stawach, wydawać się mogą plagą. W rzeczywistości świat żab gwałtownie się kurczy, a mało kto z nas łamie sobie nad tym głowę.
Niewielka ropucha Nectophrynoides asperginis zamieszkiwała zaledwie 2-hektarowy obszar u podnóża tanzańskiego wodospadu Kihansi – jeszcze w 2003 r. populacja liczyła prawie 21 tys. osobników. Po sześciu latach gatunek uznany został jednak za wymarły w stanie naturalnym, a jako główną przyczynę podaje się budowę zapory na rzece Kihansi. Osuszenie siedliska w połączeniu z szerzeniem się chytridiomikozy okazało się zabójcze.
Na Madagaskarze wciąż jeszcze spotkać można drobne żółte, pomarańczowe i czerwone żabki zaliczane do gatunku mantelli złocistej (Mantella aurantiaca). Niestety, ich dni wydają się policzone, gdyż populacja rozdzielona na trzy lokalizacje nieustannie maleje. Zagraża jej nie tylko agresywny rozwój cywilizacji, ale także ludzka pazerność – krytycznie zagrożone płazy wyłapywane są, aby cieszyły oczy w terrariach kolekcjonerów.
Nie lepiej powodzi się żabie gatunku Platymantis insulatus, spotykanej jedynie na czterech filipińskich wyspach. Większość życia spędza ona w mokrych jaskiniach, ale na żer wybiera się do położonych wysoko lasów. Kondycja jej siedlisk pogarsza się jednak z każdą dekadą, a największym zagrożeniem jest oczywiście działalność ludzka – pozyskiwanie nietoperzego guano oraz wydobycie skał wapiennych.
W Chile, na mokradłach w prowincji El Loa żyje endemiczna żaba Telmatobius dankoi, której nie spotkamy nigdzie indziej na świecie. Krytycznie zagrożona, a możliwe że już wymarła, stała się ona ofiarą zatrucia wody spowodowanego górnictwem w regionie. Jej los przypieczętował również rozwój rolnictwa oraz połowy na cele gastronomiczne.
To zaledwie kilka przykładów zagrożonych gatunków żab – nie brakuje ich również w Ameryce Północnej, Australii, Azji czy Europie. Czasami oprócz wspomnianych wyżej zagrożeń przekleństwem małych płazów okazują się gatunki inwazyjne, które człowiek rozwlekł po świecie bez zważania na potencjalne konsekwencje.
Traszki również zanikają
Traszki stanowią w gromadzie płazów rząd stosunkowo nieliczny, należący do rodziny salamandrowatych. Im również zagraża fragmentyzacja i niszczenie siedlisk oraz postępujące zanieczyszczenie środowiska, które dla żyjących częściowo w wodzie zwierząt jest szczególnie dotkliwe.
W ciągu ostatnich dekad straciliśmy kolorową traszkę Cynops wolterstorffi znad chińskiego jeziora Kunming, do której zagłady przyczyniły się obce gatunki. Typowy dla północno-wschodniej Algierii gatunek Pleurodeles poireti kurczy się wskutek wysychania mokradeł, a wyjątkowo elegancki Neurergus kaiseri, obserwowany wyłącznie w czterech irańskich strumieniach, sowicie płaci za swoją urodę, gdyż jest nieustannie poławiany w celach hodowlanych. Podobny los dzieli hiszpańska traszka Calotriton arnoldi, która upodobała sobie lodowate górskie strumienie, a której istnieniu zagraża postępująca zmiana klimatu, zwłaszcza przedłużające się susze.
Tabela przedstawiająca gatunki płazów znajdujące się w Polsce pod ochroną ścisłą; opracowanie własne na podst. Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt
Żaby i traszki w Polsce
W Polsce łącznie występuje zaledwie 18 gatunków płazów. Choć większość z nich póki co uważana jest w skali globalnej za gatunki najmniejszej troski, ich populacje nieustannie się kurczą. Bliska zagrożenia wyginięciem jest już traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), której ubywa w całej Europie. Zamieszkuje lasy z dostępem do zbiorników wodnych z bogatą roślinnością, ale bez ryb. Takie wymagania niestety czynią ją bardzo podatną na przekształcenia środowiska naturalnego. W szczególności zagraża jej nieprawidłowa melioracja oraz osuszanie dolin rzecznych.
Ścisłą ochroną gatunkową w Polsce i całej Europie (w myśl IV dyrektywy środowiskowej UE) objęta jest również żaba moczarowa (Rana arvalis) typowa dla obszarów nizinnych i zaskakująco dobrze przystosowana do życia w suchszych biotopach. Dużą wrażliwością na zmiany w środowisku odznacza się za to rzekotka drzewna (Hyla arborea), wciąż dość pospolita w Polsce, ale cierpiąca z powodu osuszania i zanieczyszczania mokradeł oraz inwestycji drogowe, które utrudniają jej migracje między zbiornikami wodnymi.
Kopulująca para, fot. Petr Muckstein/Shutterstock
Dlaczego płazy są ważne?
Czy powolne wymieranie płazów będzie miało wpływ na życie na Ziemi? Na pewno naruszy ono mocno już zachwianą równowagę biologiczną. Ogromna większość z nich to bowiem mięsożercy, którzy z jednej strony kontrolują liczebność i małych bezkręgowców, z drugiej stanowią pożywienie dla wielu gatunków ssaków i ptaków. Bez żab liczba komarów na świecie będzie rosnąć w szybszym tempie, co grozi intensywniejszym rozprzestrzenianiem się groźnych chorób zakaźnych.
Dla ekologów płazy to jedne z najcenniejszych gatunków stosowanych do monitoringu kondycji ekosystemów. Z uwagi na ich wrażliwość na zmiany w środowisku naturalnym obserwacje zmian zasięgu i liczebności są swego rodzaju systemem wczesnego ostrzegania, który pozwala reagować szybciej i precyzyjniej na rozwijające się zagrożenia. Można więc śmiało powiedzieć, że jako papierek lakmusowy dla naukowcow, płazy są strażnikami ziemskiej przyrody.
Kolorowa traszka w terrarium czy żabie udko na talerzu już dawno temu powinny były wyjść z mody.
Żaby i traszki – pytania i odpowiedzi
Ile jest gatunków płazów na świecie?
Na świecie jak dotąd opisano ponad 8,5 tys. gatunków płazów. Co roku odkrywa się nowe, ale jednocześnie kolejne wymierają.
Czy żaby są pożyteczne?
Żaby i inne gatunki płazów są bardzo ważnym elementem łańcucha pokarmowego – konsumując owady i bezkręgowce hamują one rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych.
Jak można pomagać żabom?
Aby ograniczyć zagrożenie warto powstrzymywać się od stosowania pestycydów i zainwestować w oczka wodne i stawy. W żadnym razie żab nie należy jeść, a po drogach w pobliżu stawów, rzek i jezior należy poruszać się z niższą prędkością.
- „State of the World's Amphibians: The Second Global Amphibian Assessment” IUCN, https://www.iucnredlist.org/resources/sotwa, 7/01/2025;
- “The World’s Most Endangered Frogs” Eric R. Olson, https://www.pbs.org/wnet/nature/fabulous-frogs-the-worlds-most-endangered-frogs/8917/, 7/01/2025;
- „State of the World's Amphibians: The Second Global Amphibian Assessment” IUCN, https://www.iucnredlist.org/resources/sotwa, 7/01/2025;
- “The world's most endangered frogs” World Rain Forests, https://worldrainforests.com/endangered/charts/amphibians-frogs.html, 7/01/2025;
- “What's endangering amphibians?” Burke Museum, https://www.burkemuseum.org/collections-and-research/biology/herpetology/all-about-amphibians/whats-endangering-amphibians, 7/01/2025;
- “These frogs need our help: Scientists name the Australian frogs at greatest risk of extinction, four likely already lost” Threatened Species Recovery Hub, https://www.nespthreatenedspecies.edu.au/news-and-media/media-releases/these-frogs-need-our-help-scientists-name-the-australian-frogs-at-greatest-risk-of-extinction-four-likely-already-lost, 7/01/2025;
- “America's 10 Most Threatened Frogs and Toads” National Wildlife Federation, https://www.nwf.org/Magazines/National-Wildlife/2010/Most-Threatened-Frogs-US, 7/01/2025;
- “Ongoing declines for the world’s amphibians in the face of emerging threats” Jennifer A. Luedtke i in., https://www.nature.com/articles/s41586-023-06578-4, 7/01/2025;
