Czy drzewa pamiętają? Nowe spojrzenie na życie dębu i sosny
Drzewa, które wykiełkowały za czasów naszych dziadków, mają szansę przeżyć nasze wnuki. Czy te dziesiątki, a nawet setki lat na Ziemi to jedynie długa faza wzrostu i usychania? Naukowcy twierdzą, że niekoniecznie. Mimo że nie posiadają mózgów, drzewa w ciągu swego życia gromadzą bogate wspomnienia, które są nawet w stanie przekazywać swemu potomstwu. Jak to możliwe?
- Długie życie, dużo doświadczeń
- Pamięć drzew
- Trudno jest zapomnieć brak wody
- Drzewne rodziny
- Pamięć drzew – najczęściej zadawane pytania (FAQ)
- Jak długo mogą żyć drzewa?
- Co to jest epigenetyka drzew?
- Czy drzewa naprawdę pamiętają swoje doświadczenia?
- Jak drzewa komunikują się między sobą?
- Czy wydarzenia ekstremalne, jak awaria w Czarnobylu, mają wpływ na drzewa?
- Jak susza wpływa na drzewa i ich zdolność przetrwania?
Długie życie, dużo doświadczeń
Wyobraźmy sobie żołędzie, które spadną z dębu na leśne podszycie. Te, które nie zostaną zjedzone, mają szanse wykiełkować. Tylko niektórym uda się osiągnąć pokaźne wymiary, a i wówczas życie nie jest proste. Ulewne deszcze i mrozy, susze i ataki insektów, pożary, choroby bakteryjne, wirusowe i grzybiczne – wszystkie te doświadczenia zagrażają liściastym i iglastym olbrzymom, które tylko na pozór wydają się niewzruszone.
Niektóre drzewa okażą się zbyt słabe i wymrą; przeżyją te najsilniejsze, a ów proces to nic innego jak słynny darwinowski dobór naturalny. Aby przeżyć drzewo musi adaptować się do zmieniających się warunków – w ciągu setek lat zmiany te mogą być bardzo istotne. Owe adaptacje z biegiem czasu wpisują się w DNA roślin, a ponieważ te najsilniejsze produkują najwięcej nasion, są przekazywane dalszym pokoleniom. Tak ewoluują gatunki na przestrzeni wieków.
Istnieje jednak również alternatywny proces adaptacji, zwany epigenetyką. Umożliwia on drzewom znacznie szybsze reakcje na otoczenie i polega na kontrolowaniu własnego DNA. W zależności od potrzeb określone geny są „włączane” i „wyłączane”, aby bronić się przed zagrożeniem.
Iglaste lasy Parku Narodowego Yellowstone, fot. westend61/envato
Pamięć drzew
To właśnie epigenetyka umożliwia drzewom formowanie „wspomnień”. Każda reakcja na suszę, mróz czy promieniowanie znajduje odzwierciedlenie w aktualnym stanie funkcjonalności DNA i jest przekazywana do formujących się właśnie nasion. Naukowcy zaobserwowali na przykład, że młode drzewa iglaste rosnące z nasion, które uformowały się w cieplejszych warunkach, rozwijają igliwie później w ciągu roku, niż „dzieci” tego samego drzewa-matki, które pochodzą z okresu chłodów.
W pamięć drzew wpisują się również dramatyczne wydarzenia. Po wybuchu elektrowni w Czernobylu w 1986 r. drzewa znajdujące się w obszarze największego natężenia promieniowania gamma podległy takim zmianom epigenetycznym, że do dziś wyglądem przypominają krzewy. Na terenach, gdzie jonizacja była średnia lub niższa, drzewa są odpowiednio wyższe.
Bardzo ciekawe są też reakcje na ataki owadów, które w naturze zdarzają często, bo każdy element ekosystemu zależy od innego. Rośliniarki to krewne osy, których gąsienice żerują liściach, powodując poważne straty. Badania wykazały jednak, że samica składając jajeczka na igłach prowadzi do ich uszkodzenia. Przez owe rany do tkanek roślinnych dostają się białka z owadzich jajeczek, które wywołują epigenetyczną reakcję drzewa – zaczyna ono zmieniać swoją wewnętrzną chemię, przystosowując się do obrony przed intruzami. Efekt? Gdy wylęgną się żarłoczne gąsienice rośliniarki, unikają one partii igliwia, gdzie złożone były jajeczka.
Bukowy las, fot. dslrno/envato
Trudno jest zapomnieć brak wody
Na pamięć drzew w szczególny sposób wpływają warunki wodne, które decydują o usychaniu, wzroście, pączkowaniu i owocowaniu roślin. Badanie opublikowane w 2024 r. w czasopiśmie naukowym „American Journal of Botany” dowodzi długoletniego wpływu, jaki podaż wody ma na życie drzewa. W ramach eksperymentu badacze porównali gałązki sosny zwyczajnej u osobników, które: nigdy nie były dodatkowo nawadniane, były nawadniane przed laty oraz cały czas podlegały irygacji. Co się okazało?
Nawet po siedmiu latach od zaprzestania nawadniania, gdy wilgotność w tradycyjnie dość suchym lesie ostro spada, drzewa nadal pamiętają okres wysokiej podaży wody i produkują nowe igliwie w sposób inny niż osobniki, które wodnego dokarmiania nigdy nie poznały. Zdaniem autorów badania, owa pamięć może niestety utrudniać dostosowanie do zmiany klimatu, faworyzując młode drzewa, które lepszych czasów nie pamiętają.
Diagram podsumowujący czynniki kształtujące pamięć drzew; opracowanie własne
Drzewne rodziny
Nasze spojrzenie na życie drzew zrewolucjonizował Peter Wohlleben, niemiecki leśnik i pisarz, autor niezwykle ciekawej książki „Sekretne życie drzew”. Bazując na badaniach naukowych opisał on sposób, w jaki drzewa żyją i komunikują się ze sobą w ramach prawdziwych leśnych rodzin. Nie brakuje tu miejsca na opiekę nad potomstwem czy nawet pomoc starszym osobnikom!
Nasiona drzew spadają zwykle w bezpośredniej okolicy „matki”, a z części rozwijają się rośliny, które trudno nazwać inaczej niż „dziećmi”. A ponieważ idea konkurowania z każdym sąsiednim osobnikiem w lesie nie może nikomu wyjść na dobre, drzewa nauczyły się współpracować ze sobą za pomocą podziemnej sieci tworzonej przez grzyby mikoryzowe. Ich strzępki niczym neurony i naczynia krwionośne przesyłają związki odżywcze, enzymy oraz hormony roślinne, a młode osobniki wysysają je od rodzica, jak niemowlę matczyne mleko.
Specjalizująca się w rodzinnym życiu drzew ekolożka Suzanne Simard, udowodniła wręcz, że dwa pobliskie drzewa różnych gatunków potrafią sobie pomagać w trudnych czasach. W przeprowadzonym przez Simard eksperymencie brzoza zaczęła przekazywać dwutlenek węgla pobliskiej jodle, którą osłonięto od światła, uniemożliwiając jej prowadzenie własnej fotosyntezy.
I o tym wszystkim warto myśleć podczas wizyty w lesie. Każda złamana gałąź czy pocięta kora to rana na żywym organizmie, który czuje i pamięta, znacznie więcej niż mogłoby się nam wydawać.
Pamięć drzew – najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Jak długo mogą żyć drzewa?
Niektóre drzewa mogą żyć setki, a nawet tysiące lat. Długowieczność zależy od gatunku oraz warunków środowiskowych, a także zdolności drzewa do adaptacji i obrony przed chorobami czy suszą.
Co to jest epigenetyka drzew?
Epigenetyka to proces biologiczny, dzięki któremu drzewa mogą szybko reagować na zmiany w środowisku poprzez „włączanie” i „wyłączanie” genów, bez zmiany samego DNA. To pozwala im tworzyć „pamięć środowiska” przekazywaną kolejnym pokoleniom.
Czy drzewa naprawdę pamiętają swoje doświadczenia?
Tak, badania naukowe pokazują, że drzewa gromadzą doświadczenia środowiskowe, takie jak susza czy ataki owadów, które wpływają na ich genetyczne i epigenetyczne mechanizmy obronne oraz przekazywane są do nasion.
Jak drzewa komunikują się między sobą?
Drzewa komunikują się za pomocą podziemnej sieci grzybów mikoryzowych, które transportują substancje odżywcze, enzymy i sygnały chemiczne. Pozwala to drzewom współpracować i wspierać się nawzajem, tworząc tzw. „rodziny drzew”.
Czy wydarzenia ekstremalne, jak awaria w Czarnobylu, mają wpływ na drzewa?
Tak, badania wykazały, że drzewa poddane promieniowaniu w Czarnobylu zmieniły swój wzrost i wygląd w wyniku epigenetycznych zmian, które trwają do dziś.
Jak susza wpływa na drzewa i ich zdolność przetrwania?
Susza wpływa na wzrost i owocowanie drzew, a ich wcześniejsze doświadczenia z wysoką podażą wody pozostawiają „pamięć”, która może utrudniać adaptację do obecnych warunków klimatycznych.
Opublikowany: 20 sierpnia, 2025 | Zaktualizowany: 21 sierpnia, 2025
- “Tree Memories: How Can Trees Remember Without a Brain?” Paal Krokene, https://kids.frontiersin.org/articles/10.3389/frym.2024.1400253, 13/07/2025;
- “Trees ‘remember’ wetter times − never having known abundant rain could buffer today’s young forests against climate change” Alana Chin i in., https://theconversation.com/trees-remember-wetter-times-never-having-known-abundant-rain-could-buffer-todays-young-forests-against-climate-change-242999, 13/07/2025;
- “Older Trees Remember Their Past Water Conditions” CNRS, https://now.humboldt.edu/news/older-trees-remember-their-past-water-conditions, 13/07/2025;
- “‘Mother Trees’ Are Intelligent: They Learn and Remember” Richard Schiffman, https://www.scientificamerican.com/article/mother-trees-are-intelligent-they-learn-and-remember/, 13/07/2025;
- “New research shows forest trees remember their roots” University of Toronto Scarborough, https://phys.org/news/2011-07-forest-trees-roots.html, 13/07/2025;
- “The memory of past water abundance shapes trees 7 years later” Alana R. O. Chin i in., https://bsapubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajb2.16452, 13/07/2025;
- “The Family Trees”, Audrey Marie Mulcahy, https://medium.com/@audreymulcahy/the-family-trees-2c89ff711197, 13/07/2025;
