Rzeki pełne tabletek – czy nasze oczyszczalnie sobie z tym radzą?
Woda jest fundamentem życia – bez niej nie przetrwalibyśmy ani my, ani wiele innych organizmów. Dlatego jakość wody, którą pijemy i w której żyją ryby, glony czy płazy, ma kluczowe znaczenie. Niestety, coraz częściej naukowcy wykrywają w wodach powierzchniowych, gruntowych, a nawet morskich, obecność… leków. Substancje czynne farmaceutyków trafiają do środowiska głównie z naszych ścieków, odpadów medycznych i stosowania leków w rolnictwie. Część z nich rozkłada się w przyrodzie, ale wiele pozostaje aktywnych biologicznie nawet w minimalnych stężeniach, stwarzając ryzyko dla organizmów wodnych, a potencjalnie także dla ludzi.
Najnowsze badania opublikowane niedawno w „PLOS One” przez ekspertów z Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego (IOŚ-PIB) rzucają nowe światło na obecność farmaceutyków w polskich wodach.
Źródła leków w środowisku
Jak wyjaśnia prof. dr hab. inż. Barbara Gworek, kierownik Zakładu Chemii Środowiska i Oceny Ryzyka w IOŚ-PIB:
„Źródłami farmaceutyków są przede wszystkim ścieki komunalne i przemysłowe, odpady medyczne, rolnictwo oraz codzienne stosowanie leków. Warto też pamiętać, że leki weterynaryjne są używane w Polsce w większym stopniu niż leki dla ludzi. Choć mają niewątpliwe znaczenie zdrowotne, pozostawiają po sobie ślad w środowisku.”
W Polsce roczna sprzedaż leków wynosi około 25 784 tony – część z nich trafia do wód powierzchniowych, w tym do ujęć wody pitnej. To właśnie dlatego śledzenie farmaceutyków w środowisku ma ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa wody.
Badania w polskich oczyszczalniach
Od 15 lat eksperci z IOŚ-PIB analizują ścieki i osady ściekowe w ok. 30 oczyszczalniach w całym kraju, w tym w sześciu dużych, obsługujących powyżej 200 tys. mieszkańców. Celem jest sprawdzenie, jak skutecznie oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne radzą sobie z farmaceutykami i jakie jest ich oddziaływanie na środowisko.
Badane były głównie leki z sześciu grup: neuroaktywne, hormony steroidowe, antybiotyki, beta-blokery, leki antyhistaminowe oraz przeciwbólowe i przeciwzapalne. Analizowano m.in.:
- sulfametoksazol
- ibuprofen
- naproksen
- diklofenak
- ketoprofen
- karbamazepina
- fluoksetynę
- loratadynę
- metoprolol
- propranolol
- mianserynę
Farmaceutyki w ściekach – wyniki badań
Stężenia leków w ściekach dopływających do oczyszczalni wahały się od 7 ng/l do 1019 ng/l. Najwyższe wartości odnotowano dla:
- ketoprofenu: 249–1019 ng/l
- sulfametoksazolu: 89–693 ng/l
- karbamazepiny: 22–624 ng/l
W ściekach oczyszczonych niektóre leki pojawiały się w stężeniach wyższych niż w dopływających, np. fluoksetyna (204–2266 ng/l) i karbamazepina (303–1555 ng/l). Osady ściekowe również zawierały farmaceutyki, z najwyższymi stężeniami fluoksetyny (164–406 μg/kg) i karbamazepiny (13–119 μg/kg).
Skuteczność oczyszczania
Badania pokazały, że tylko naproksen, kwas salicylowy i ketoprofen były skutecznie usuwane w każdej oczyszczalni (efektywność 66–100%). Inne leki, jak ibuprofen, sulfametoksazol czy furosemid, wykazywały zmienną skuteczność, natomiast diklofenak, karbamazepina, fluoksetyna, loratadyna i beta-blokery w większości przypadków pozostawały w ściekach oczyszczonych w podobnym stężeniu jak w ściekach surowych.
Średnia dzienna emisja farmaceutyków z oczyszczalni obsługujących ponad 200 tys. mieszkańców wyniosła 524 mg na 1 tys. mieszkańców, czyli ok. 191 g rocznie. Oznacza to, że co roku do rzek trafia co najmniej 40 kg substancji czynnych farmaceutyków. Najwięcej to ketoprofen, sulfametoksazol, karbamazepina i fluoksetyna.
Ryzyko dla organizmów wodnych
Farmaceutyki obecne w wodach mogą mieć poważny wpływ na organizmy wodne. Substancje takie jak fluoksetyna, antydepresant, czy loratadyna, lek antyhistaminowy, oddziałują na glony, dafnie i ryby, zaburzając ich rozwój, rozmnażanie i zachowanie. Leki hormonalne, w tym estrogeny, mogą prowadzić u ryb do zmian płci, obniżenia płodności i deformacji larw. Niektóre substancje, jak karbamazepina czy fluoksetyna, kumulują się w osadach i organizmach wodnych, co oznacza, że nawet niewielkie stężenia w wodzie mogą stopniowo zwiększać ich stężenie u drapieżników. Antybiotyki, takie jak sulfametoksazol, hamują rozwój glonów i bakterii niezbędnych dla równowagi ekosystemu, co może prowadzić do zmiany struktury całego łańcucha pokarmowego. Choć większość farmaceutyków nie wywołuje natychmiastowych efektów śmiertelnych, ich długotrwała obecność w wodzie powoduje spadek różnorodności gatunkowej, zaburzenia wzrostu i rozmnażania oraz kumulację w osadach dennych, co stanowi potencjalne zagrożenie także dla rolnictwa przy wykorzystaniu osadów ściekowych. Wyniki badań ekspertów IOŚ-PIB podkreślają, że obecność leków w wodach jest realnym i długofalowym zagrożeniem dla ekosystemów wodnych.
Co to oznacza dla środowiska?
Wyniki badań jasno pokazują, że konwencjonalne oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne nie są w stanie całkowicie chronić środowiska przed lekami. Substancje farmaceutyczne wciąż trafiają do rzek i jezior, mogąc kumulować się w łańcuchu pokarmowym. Ich trwałość i aktywność biologiczna zwiększa ryzyko długofalowych skutków dla ekosystemów wodnych.
Specjaliści podkreślają, że konieczne są:
- dalsze badania nad skuteczną inaktywacją leków w oczyszczalniach,
- ograniczanie odpływu farmaceutyków u źródła, np. poprzez racjonalne stosowanie leków w ochronie zdrowia i rolnictwie,
- wdrażanie zaawansowanych etapów oczyszczania ścieków.
Farmaceutyki w wodzie to temat, który dotyczy nas wszystkich – od kranów w naszych domach, po ryby w rzekach i jeziorach. Wiedza, monitorowanie i odpowiednie technologie oczyszczania mogą pomóc zmniejszyć ich wpływ na środowisko i zdrowie ludzi.
Absolwentka Inżynierii Środowiska na Politechnice Warszawskiej. Specjalizuje się w technicznych i naukowych tekstach o przyrodzie, zmianie klimatu i wpływie człowieka na środowisko. W swoich artykułach łączy rzetelną wiedzę inżynierską z pasją do natury i potrzeby życia w zgodzie z otoczeniem. Uwielbia spędzać czas na łonie przyrody – szczególnie na Warmii, gdzie najchętniej odkrywa dzikie zakątki podczas pieszych wędrówek i wypraw kajakowych
Opublikowany: 6 października, 2025 | Zaktualizowany: 7 października, 2025
- Leki w naszych wodach, czyli jak oczyszczalnie radzą sobie z farmaceutykami i jaki jest ich wpływ na środowisko?15 lat śledzenia leków w środowisku przez ekspertów z IOŚ-PIB: najnowsze fakty; https://ios.edu.pl/informacje-prasowe/leki-w-naszych-wodach-czyli-jak-oczyszczalnie-radza-sobie-z-farmaceutykami-i-jaki-jest-ich-wplyw-na-srodowisko15-lat-sledzenia-lekow-w-srodowisku-przez-ekspertow-z-ios-pib-najnowsze-fakty/; data dostępu: 06-10-2025;
