Skrzydlaci bibliotekarze: jak nietoperze ratują zabytkowe księgi
W czasach, gdy nowoczesna technologia i ultraczułe systemy zabezpieczeń czuwają nad dziedzictwem kulturowym, w sercu Portugalii dwie zabytkowe biblioteki polegają na… nietoperzach. Tak, to nie pomyłka. Te nocne ssaki, często niesłusznie kojarzone z mrokiem i grozą, stały się nieocenionymi strażnikami jednych z najcenniejszych zbiorów rękopisów w Europie. I, co ciekawe, wygląda na to, że obie strony tej nietypowej współpracy są zadowolone.
Gdzie książki chronią skrzydła
Na Uniwersytecie w Coimbrze, jednym z najstarszych ośrodków akademickich Europy, mieści się Biblioteka Joanina, prawdziwa skarbnica wiedzy i barokowej architektury. Zbudowana przez króla Jana V na szczycie średniowiecznego więzienia, jest obiektem światowego dziedzictwa UNESCO, zawierającym 60 000 bezcennych oprawionych w skórę tomów pochodzących z XVI wieku. W zbiorach biblioteki znajdują się prawdziwe perełki światowego dziedzictwa piśmienniczego. Na jednej z półek spoczywa pierwsze wydanie Os Lusíadas – epickiego poematu Luísa de Camõesa, uważanego za portugalski odpowiednik Iliady. W innej gablocie można podziwiać hebrajską Biblię z końca XV wieku, jeden z zaledwie 20 zachowanych egzemplarzy tego niezwykle rzadkiego druku na świecie. Szczególną chlubą kolekcji jest tzw. „Biblia 48-wierszowa”, wydrukowana w 1462 roku przez dwóch uczniów Gutenberga – uznawana za jedno z czterech najpiękniej wydanych wczesnych wydań Pisma Świętego. Kolekcję dopełniają starodruki, rękopisy specjalne, gazety, czasopisma, dawne mapy i zapisy nutowe pochodzące z XVI, XVII i XVIII wieku – świadectwa epok, które przetrwały stulecia dzięki cichej straży nietoperzy.
Ta wyjątkowa biblioteka to nie tylko imponujące miejsce ze względu na swój wspaniały design, ale także niezwykłą metodę ochrony książek.
To właśnie tam, pośród półmroku zabytkowych wnętrz, kolonia nietoperzy karlików zwyczajnych od pokoleń patroluje przestrzenie między regałami. Ich loty nie są przypadkowe — to precyzyjne, nocne polowania na owady, które w przeciwnym razie mogłyby wyrządzić nieodwracalne szkody cennym manuskryptom. Dlaczego nietoperze? Ssaki te choć często niedoceniane, odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu równowagi ekologicznej, zwłaszcza w kontekście kontroli populacji owadów.
Nietoperze przelatują nad pierwszym wydaniem Starożytności rzymskich Dionizego z Halikarnasu, tuż obok XV-wiecznych ksiąg godzin i Opera Omnia Homera. Łapią w locie muchy, meszki i inne drobne insekty, które mogłyby żerować na pergaminie, atramencie czy oprawach książek. Bibliotekarze z Coimbry są im za to wdzięczni — choć obecność nietoperzy przysparza dodatkowej pracy. Każdego ranka, zgodnie z tradycją sięgającą XIX wieku, zdejmuje się ze stołów ochronne pokrowce z rosyjskiej skóry i czyści marmurowe podłogi z pozostawionych przez skrzydlatych mieszkańców odchodów.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy nietoperze wprowadziły się do biblioteki. Być może towarzyszą jej od samego początku, czyli od XVIII wieku. Jedno jest pewne: są dziś pełnoprawnymi rezydentami. I jak twierdzą bibliotekarze, czasem dają o sobie znać nawet w ciągu dnia. W deszczowe popołudnia ich ćwierkania i skrzeki roznoszą się między półkami.
Biblioteka Uniwersytetu w Coimbrze, Portugalia, źródło: tacoekkel [2], CC BY-SA 2.0, via Wikimedia Commons
Nocne życie biblioteki
Turyści odwiedzający Coimbrę mogą doświadczyć tego niezwykłego spektaklu. Wystarczy poczekać do zapadnięcia zmroku. Wtedy właśnie nietoperze wylatują zza regałów, przemykają przez wysokie okna i lecą przez brukowane dziedzińce Uniwersytetu, unosząc się nad wzgórzami w poszukiwaniu wody i dalszych zdobyczy.
Ale Coimbra to nie jedyne miejsce w Portugalii, gdzie literatura i nietoperze tworzą harmonijną symbiozę. Około 200 kilometrów dalej, na północny zachód od Lizbony, w Mafrze znajduje się inna niezwykła biblioteka, również zamieszkana przez skrzydlatych stróżów.
Pałacowa straż
Biblioteka Pałacu Narodowego w Mafrze to prawdziwa perła epoki oświecenia. Zbudowana w XVIII wieku, mieści około 36 tysięcy woluminów — w tym rzadkie inkunabuły i pierwsze wydania encyklopedii Diderota i D’Alemberta. Ale to nie tylko architektoniczna perełka i skarbnica wiedzy. To także dom dla kolejnej kolonii nietoperzy.
Jak tłumaczy Hugo Rebelo, biolog z Uniwersytetu w Porto specjalizujący się w badaniach nad nietoperzami, kolonia w Mafrze składa się głównie z szarych nietoperzy długouchych i mroczków późnych. Ich aktywność rozpoczyna się po zamknięciu biblioteki — wędrują wówczas pomiędzy stosami książek a pałacowymi ogrodami.
Choć zobaczenie ich na żywo jest trudniejsze niż w Coimbrze — biblioteka zamykana jest przed zmrokiem — odwiedzający mogą zobaczyć symboliczne upamiętnienie tych niezwykłych lokatorów. W szklanej gablocie eksponowane są wypchane szczątki trzech nietoperzy, które przez lata pomagały chronić bezcenne woluminy.
Natura lepsza niż środki chemiczne
Obie biblioteki pokazują, że ochrona dziedzictwa kulturowego może iść w parze z ochroną przyrody. Nietoperze, zamiast być traktowane jako zagrożenie czy nieproszony gość, stały się sprzymierzeńcami człowieka w konserwacji książek. Zjadają insekty, które inaczej trzeba by zwalczać chemicznie — a środki te mogłyby zaszkodzić delikatnym materiałom, z których wykonane są stare tomy.
Ten nietypowy sojusz między nauką a naturą staje się coraz bardziej doceniany. Bibliotekarze, biolodzy i konserwatorzy widzą w tych małych ssakach sojuszników, którzy nie tylko przyczyniają się do ochrony zbiorów, ale też budzą fascynację wśród odwiedzających.
Molosek europejski (Tadarida teniotis), eden z gatunków znalezionych w bibliotece, źródło: Emanuel Yellin – עמנואל ילין, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons
Czy to działa tylko w Portugalii?
Choć przypadki z Coimbry i Mafry są wyjątkowe, nie są zupełnie odosobnione. W różnych częściach świata nietoperze bywały tolerowane lub wręcz zapraszane do budynków, by pełnić funkcję naturalnych pogromców insektów. Jednak w niewielu miejscach robi się to z takim szacunkiem i uwzględnieniem dziedzictwa, jak w Portugalii.
To nie tylko opowieść o nietoperzach i książkach. To również przypomnienie, że czasem najlepsze rozwiązania są najprostsze — i że natura potrafi być doskonałym sojusznikiem człowieka, jeśli tylko pozwolimy jej działać.
Absolwentka Inżynierii Środowiska na Politechnice Warszawskiej. Specjalizuje się w technicznych i naukowych tekstach o przyrodzie, zmianie klimatu i wpływie człowieka na środowisko. W swoich artykułach łączy rzetelną wiedzę inżynierską z pasją do natury i potrzeby życia w zgodzie z otoczeniem. Uwielbia spędzać czas na łonie przyrody – szczególnie na Warmii, gdzie najchętniej odkrywa dzikie zakątki podczas pieszych wędrówek i wypraw kajakowych
Opublikowany: 2 czerwca, 2025 | Zaktualizowany: 29 lipca, 2025
- Rachel Nuwer; "Bats Act As Pest Control at Two Old Portuguese Libraries"; https://www.smithsonianmag.com/smart-news/bats-act-as-pest-control-at-two-old-portuguese-libraries-9950711/; 29-05-2025;
- Patricia Kowsmann; "The Bats Help Preserve Old Books But They Drive Librarians, Well, Batty"; https://www.wsj.com/articles/the-bats-help-preserve-old-books-but-they-drive-librarians-well-batty-1529251660; 29-05-2025;
- Cara Giaimo; "In This Beautiful Library, Bats Guard the Books "; https://www.atlasobscura.com/articles/library-bats-coimbra-wild-life-excerpt; 29-05-2025;
- Eva Baron; "18th-Century Portuguese Library Has Bats That Protect the Priceless Books Housed Inside"; https://mymodernmet.com/biblioteca-joanina-bats-pest-control/; 29-05-2025;
