Wielka kradzież piasku, czyli jak człowiek niszczy rzeki i wybrzeża
Piasek jest drugim po wodzie najbardziej eksploatowanym surowcem na Ziemi. Przemysł budowlany potrzebuje go ok. 50 mld ton rocznie. Skąd go bierzemy? Z dna mórz i oceanów oraz rzecznych brzegów. Rabunek na taką skalę nie może oczywiście pozostać bez konsekwencji. Już dziś na całym świecie widzimy zerodowane wybrzeża i zanikające koryta rzeczne.
Domy z piasku
Mogłoby się wydawać, że współczesne miasta zabudowane są z betonu, asfaltu, stali i szkła. W rzeczywistości jednym z ich głównych budulców jest niepozorny piasek. Drobne ziarenka kwarcu z domieszką innych minerałów wykorzystywane są przede wszystkim do produkcji betonu i to w ogromnych ilościach – na 1 część cementu stosuje się zwykle 2 części piasku i 3-4 części żwiru. Piasek pełni w tej mieszance rolę stabilizującą i wzmacniającą, gwarantując długowieczność budynków, mostów i wiaduktów, a co za tym idzie, nasze bezpieczeństwo.
To jednak nie wszystko. Piasek w masowej skali wykorzystuje się również do wyrobu zaprawy murarskiej, tynków, a także cegieł oraz szkła. Nie zapominajmy też o drogach – pod każdą asfaltową szosą znajduje się warstwa piasku, która gwarantuje odpowiedni drenaż oraz równomierne rozłożenie ciężaru pojazdów.
Ponieważ do 2050 r. aż 68% światowej populacji będzie mieszkać w miastach, wydobycie piasku będzie stale rosnąć. Na świecie najwięcej tego niedocenionego surowca wydobywa się co roku w Stanach Zjednoczonych, a w czołówce znajdują się również Holandia, Niemcy, Belgia i Kambodża. W Polsce piasku, póki co, jest pod dostatkiem w większej części kraju – niedobory obserwuje się jedynie na południu.
Otwarta kopalnia piasku, źródło: bilanol/envato
W jaki sposób wydobycie piasku szkodzi środowisku?
Piasek jest tak powszechny i oczywisty, że mało kto myśli o nim w charakterze cennego aktywu. W rzeczywistości usuwanie ton piasku i żwiru z miejsc, gdzie występują one w sposób naturalny, prowadzi do całej kaskady negatywnych skutków:
- Zaburzenia i zniszczenia morskich ekosystemów dennych, w tym degradacja cennych łowisk i łąk podwodnych.
- Zniszczenie siedlisk rzecznych, w szczególności możliwości gniazdowania ptaków i składania jajeczek przez ryby.
- Zasolenie warstwy wodonośnej wpływające na jakość wody w całym ekosystemie i powodujące znaczące szkody w szacie roślinnej.
- Utrata naturalnych zdolności plaż, lagun i delt rzecznych do ochrony lądu przed powodziami.
- Erozja i zapadanie się brzegów rzek.
- Zmiana gęstości nanosów na dnie, która utrudnia rozwój roślinności podwodnej.
- Zanieczyszczenie hałasem, które wpływa negatywnie na rozmnażanie wielu gatunków ptaków, ssaków i ryb.
- Obniżenie poziomu wody w całej zlewni, co zwiększa ryzyko suszy na terenach zalewowych i sprzyja jałowieniu gruntów w deltach rzecznych.
Warto podkreślić, że piasek rzeczny nie tylko buduje koryto rzek, ale pełni również bardzo ważną funkcję filtra – jego obecność decyduje o zdolności cieków wodnych do samooczyszczania. Rabunkowe wydobycie piasku sprawia, że woda staje się mętniejsza i łatwiej gromadzą się w niej patogeny chorobotwórcze, toksyczne substancje i metale ciężkie. Owa mętność utrudnia też przenikanie światła i redukuje proces fotosyntezy roślin wodnych, co z kolei ogranicza podaż tlenu dla ryb i innych organizmów wodnych.
Nie można też zapomnieć o wypadkach i niedopatrzeniach, które zdarzają się w każdym przemyśle, zwłaszcza nielegalnym. Urządzenia wydobywcze oraz barki do transportu piasku często odpowiedzialne są za wycieki paliwa i olejów mechanicznych do wody, co może skutkować bezpośrednim zagrożeniem dla życia zwierząt i ludzi mieszkających wzdłuż brzegów.
Diagram przedstawiający podsumowanie skutków wydobycia piasku; opracowanie własne na podst. “The environmental impacts of river sand mining”, E.S. Rentier, L.H. Cammeraat, Science of The Total Environment, Volume 838, Part 1, 2022,155877, ISSN 0048-9697, https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2022.155877
Przykłady negatywnych skutków wydobycia piasku na świecie
W indyjskim stanie Kerala działają piaskowe mafie, nielegalnie wydobywające piasek z rzek. Lokalne społeczności skarżą się, że ziemia dosłownie zapada się im pod nogami, gdy surowiec wydobywany jest 40 razy szybciej niż osiadają nowe nanosy aluwialne.
W Kambodży, która jest piątym największym producentem piasku na świecie, pozyskuje się surowiec do projektów budowlanych rozwijanym m.in. w Singapurze. Ogromne ciężarówki wywożą tony kruszywa z narodowych parków, niszcząc lasy namorzynowe i podmorskie łąki będące domem tak zacnych gatunków jak należące do rodziny delfinów orzeczki krótkogłowe, żółwie zielone czy wydry sumatrzańskie.
Tragiczna sytuacja panuje w szczególności na rzece Mekong, gdzie nielegalna ekstrakcja piasku prowadzi do zapadania się brzegów i niszczenia całych wiosek. Ludzie tracą domy i źródła utrzymania, gdyż rybołówstwo jest dominującą profesją – problem dotyczy aż 60 mln mieszkańców dorzecza Mekongu! Dodatkowo, obniżenie dna rzeki sprawia, że coraz więcej słonej morskiej wody przedostaje się do delty, co zagraża lokalnej bioróżnorodności oraz ujęciom wody pitnej. A ponieważ zmniejszają się naturalne tereny zalewowe, w porze suchej ziemia jest wysuszona i zasolona.
Za największą kopalnię piasku na świecie uważa się dziś Poyang Hu, czyli największe słodkowodne jezioro w Chinach. Działalność wydobywcza przeniosła się tutaj na początku XXI w. z rzeki Jangcy, a jej roczna skala szacowana jest 400 mln ton. Niestety, wraz z piaskiem znikają też miejsca lęgowe dziesiątek gatunków ptaków wędrownych, łącznie z zagrożonymi wyginięciem żurawiami syberyjskimi. Drastycznie zmalała też populacja ryb oraz morświnków bezpłetwych.
Z kolei wydobycie piasku z rzeki Toutsang w Zachodnim Kamerunie doprowadziło do znaczącego pogorszenia jakości wody, która stanowi główne źródło dla okolicznych mieszkańców. Rzeka stała się brązowa, a badania laboratoryjne potwierdziły w niej wysokich poziom osadów zawieszonych oraz ilości żelaza i magnezu znacznie przekraczające normy zdrowotne Światowej Organizacji Zdrowia.
Barki do przewożenia piasku na rzece Mekong, źródło: Khairil Yusof, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Co można zrobić?
Coraz więcej międzynarodowych organizacji apeluje o opamiętanie. Program Narodów Zjednoczonych ds. Ochrony Środowiska (UNEP), Światowe Forum Ekonomiczne oraz Fundusz WWF jasno wskazują, że trzeba zatrzymać proces piaskowego rabunku zanim będzie za późno, a całe ekosystemy i lokalne kultury zostaną zniszczone.
Przede wszystkim konieczne jest wprowadzenie monitoringu i kontroli, które wyeliminują nielegalne wydobycie oraz ograniczą ekstrakcję tam, gdzie proces erozji brzegów zaczyna zagrażać środowisku. W wielu rozwiniętych krajach pozyskiwanie piasku z brzegów rzek i plaży jest już wręcz zakazane – niestety, rozwijające się państwa zazwyczaj stawiają zysk ekonomiczny nad dobrobytem ekologicznym.
Za kierunek przyszłości uważa się również recykling materiałów budowalnych, w tym przede wszystkim betonu. Bardzo obiecujące są również innowacyjne technologie konstrukcyjne zastępujące piasek np. popiołem ze spalarni czy pyłem z kamieniołomów. Wszystko to zmierza oczywiście w kierunku gospodarki zamkniętego obiegu, która nie potrzebuje nieustannie eksploatować naszej planety. Nie jest to przecież studnia bez dna!
Wydobycie piasku a środowisko naturalne – najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Co to jest sand mining i dlaczego jest szkodliwe?
Sand mining to wydobycie piasku z rzek, jezior, plaż, mórz i oceanów. Powoduje erozję, zasolenie, niszczenie siedlisk i zwiększa ryzyko powodzi.
.
Jakie są środowiskowe skutki wydobycia piasku?
Należą do nich degradacja koryt rzecznych, spadek wód gruntowych, zanieczyszczenie, hałas, niszczenie siedlisk roślin i zwierząt oraz spadek bioróżnorodności .
Czy istnieją regulacje prawne dotyczące sand mining?
Tak, w wielu krajach obowiązują koncesje, limity i kontrole. Jednak egzekwowanie prawa często bywa zaniedbane, szczególnie przy nielegalnym wydobyciu.
Jak wydobycie piasku wpływa na powodzie?
Usunięcie naturalnych barier ochronnych (plaż, delty) osłabia odporność terenów zalewowych na fale i przyczynia się do powodzi.
Czy można zastąpić naturalny piasek innymi materiałami?
Tak – np. recykling betonu, popiół lotny, piasek z glacji (np. z Grenlandii) – ale wymagają infrastruktury i odpowiednich regulacji.
Czy wydobycie piasku może prowadzić do konfliktów społecznych?
Tak – występuje „piaskowe mafie”, nielegalne wydobycie prowadzi do przesiedleń, przemocy, a nawet politycznych napięć między krajami.
Jak wydobycie piasku wpływa na zdrowie ludzi i ekosystem?
Wzrasta zanieczyszczenie wody, emisje pyłów, hałas – to zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt.
Które regiony najbardziej cierpią z powodu sand mining?
Krytyczne są: dorzecze Mekongu, Kerala (Indie), jezioro Poyang (Chiny), Tamil Nadu (Indie), południowo-wschodnia Azja
Absolwentka Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, która oddała się pasji zgłębiania zagadek świata i pisania o nich. Specjalizuje się w ekologii, klimatologii i naukach przyrodniczo-naukowych. Żyje ponad granicami, dużo podróżuje, a w wolnym czasie pływa.
Opublikowany: 24 czerwca, 2025 | Zaktualizowany: 29 lipca, 2025
- “Sand mining is close to being an environmental crisis. Here's why – and what can be done about it” World Economic Forum, https://www.weforum.org/stories/2023/09/global-sand-mining-demand-impacting-environment/, 25/05/2025;
- “Inside the high-tech effort to save the world’s dwindling sand reserves” UNEP, https://www.unep.org/news-and-stories/story/inside-high-tech-effort-save-worlds-dwindling-sand-reserves, 25/05/2025;
- “Sand crisis looms as world population surges, U.N. warns” Emma Farge, https://www.reuters.com/business/environment/sand-crisis-looms-world-population-surges-un-warns-2022-04-26/, 25/05/2025;
- “The Hidden Environmental Toll of Mining the World’s Sand” Fred Pearce, https://e360.yale.edu/features/the-hidden-environmental-toll-of-mining-the-worlds-sand, 25/05/2025;
- “Mining the Mekong: Land and livelihoods lost to Cambodia’s thirst for sand” Gerald Flynn, https://news.mongabay.com/2022/08/mining-the-mekong-land-and-livelihoods-lost-to-cambodias-thirst-for-sand/, 25/05/2025;
- “Sand and Sustainability: 10 Strategic Recommendations to Avert a Crisis”, UNEP, 2022;
