Jane Goodall nie żyje. Odeszła kobieta, która zmieniła nasze spojrzenie na zwierzęta i ludzi
Świat nauki i obrońców przyrody pogrążył się w żałobie. W wieku 91 lat zmarła Jane Goodall – najsłynniejsza prymatolożka świata, która zrewolucjonizowała sposób, w jaki patrzymy na zwierzęta, ich emocje i miejsce w świecie. O jej śmierci, która nastąpiła w środę w Los Angeles podczas tournée wykładowego, poinformował Instytut Jane Goodall.
Dziewczyna, która marzyła o Afryce
Valerie Jane Morris-Goodall urodziła się w Londynie 4 kwietnia 1934 roku. Dzieciństwo spędziła w Bournemouth, na południu Anglii, jako starsza z dwóch córek Vanne Morris-Goodall, pisarki i powieściopisarki, oraz Mortimera Herberta Morris-Goodall, inżyniera i pasjonata wyścigów samochodowych. Już jako dziecko z zapartym tchem obserwowała kury, krowy i owce na farmie, a jej pierwsze „badania” zakończyły się interwencją policji, gdy zniknęła na kilka godzin, śledząc, jak kura znosi jajko.
– Mama mogła wtedy zgasić moją ciekawość. Zamiast tego posłuchała mojej opowieści. To dzięki niej zostałam badaczką – wspominała po latach.
Uwielbiała Tarzana, doktora Dolittle’a i pluszową małpkę Jubilee – prezent od ojca, którą trzymała przez całe życie. Jako nastolatka marzyła o Afryce i życiu wśród zwierząt. Nie miała pieniędzy ani formalnego wykształcenia, ale miała niezłomną determinację.
W 1956 roku, po ukończeniu kursu w szkole sekretarskiej i podjęciu kilku prac w Londynie, skorzystała z zaproszenia przyjaciółki i popłynęła statkiem do Afryki. Tam, w Nairobi, poznała Louisa Leakeya, antropologa i paleoantropologa, który dostrzegł w niej wyjątkowy talent obserwacyjny i zlecił jej badania nad szympansami w Tanzanii.
Pierwsze kroki w Gombe
14 lipca 1960 roku Jane Goodall, w towarzystwie swojej matki, przybyła do rezerwatu Gombe Stream nad jeziorem Tanganika. Początki były trudne – szympansy uciekały na widok „białej małpy”. Wszystko zmieniło spotkanie z Davidem Siwobrodym, samcem, który jako pierwszy dopuścił ją blisko siebie.
To właśnie jego Goodall zobaczyła, gdy używał źdźbła trawy do wydobywania termitów z kopca – pierwsza udokumentowana obserwacja, że zwierzę inne niż człowiek potrafi wytwarzać i używać narzędzi. Odkrycie to wstrząsnęło światem nauki. Louis Leakey powiedział wtedy słynne zdanie: „Teraz musimy na nowo zdefiniować «narzędzie», na nowo zdefiniować «człowieka» albo zaakceptować szympansy jako ludzi”.
Goodall odkryła też, że szympansy jedzą mięso, potrafią prowadzić zorganizowane działania wojenne, a nawet tańczyć w deszczu. Opisywała ich życie społeczne: zaloty, rytuały godowe, wychowanie młodych. Nadała imiona – Flo, Fifi, David Greybeard – zamiast numerów, co początkowo oburzało naukowców. Ale jej determinacja sprawiła, że świat musiał zmienić swoje podejście.
Narodziny legendy
W 1963 roku National Geographic opublikował jej obszerną, 37-stronicową relację z życia szympansów w Gombe, ilustrowaną zdjęciami Hugo van Lawicka, fotografa dzikiej przyrody. Niedługo później Jane i Hugo zostali małżeństwem. W 1967 roku urodził się ich syn, Hugo Eric Louis, zwany Grubem.
Jej klarowna, sugestywna proza – opisująca nie tylko szympansy, ale i jej własne zmagania z chorobami, drapieżnikami i samotnością – podbiła serca czytelników. Kolejne artykuły i książki, m.in. My Friends, the Wild Chimpanzees (1967), In the Shadow of Man (1971) czy Through a Window (1990), uczyniły ją światową gwiazdą nauki. Telewizja, m.in. dokument CBS „Miss Goodall and the World of Chimpanzees”, sprawiła, że stała się powszechnie rozpoznawalną twarzą.
– Gdybym opisała Davida Siwobrodego jako „Samca numer 6”, moja praca nie miałaby takiego oddźwięku. To indywidualność czyniła ich historię prawdziwą – tłumaczyła.
Jane Goodall 4 kwietnia 2022 r. odwiedziała Misję Stanów Zjednoczonych w Ugandzie, źródło: U.S. Mission Uganda, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons
Naukowczyni i aktywistka
Goodall była pierwszą badaczką, która szczegółowo wyjaśniła światowi biologię reprodukcji szympansów – samice rodzą co 4,5–6 lat, a stada powiększają się niezwykle wolno. Zauważyła, że młode matki ukrywają swoje potomstwo przed samcami, a doświadczone – pozwalają innym oglądać młode, co uspokajało napięcie w grupie.
W latach 70. jej życie osobiste uległo zmianie – rozwiodła się z van Lawickiem, a później wyszła za Dereka Brycesona, dyrektora parków narodowych w Tanzanii. Zmarł na raka w 1980 roku, co ona sama uznała za najtrudniejszy okres swojego życia.
W 1977 roku założyła Instytut Jane Goodall, który do dziś działa w 35 krajach. W 1991 roku powstał program Roots & Shoots, edukujący młodzież na całym świecie o znaczeniu ochrony przyrody.
Globalny głos przyrody
Jane Goodall stała się ambasadorką planety. Sprzeciwiała się łapaniu szympansów do ogrodów zoologicznych i laboratoriów, walczyła o ochronę lasów tropikalnych i praw zwierząt. W 2002 roku ONZ nadała jej tytuł Posłańca Pokoju. Ostatnie dekady życia spędziła, podróżując nawet 300 dni w roku, inspirując ludzi na wszystkich kontynentach.
Była autorką 32 książek, w tym 15 dla dzieci. Jej ostatnia publikacja – The Book of Hope: A Survival Guide for Trying Times (2021) – była swoistym testamentem, w którym pisała o nadziei jako najważniejszym narzędziu człowieka w walce o lepszą przyszłość.
Jej liczne nagrody obejmowały Medal Hubbarda przyznany przez National Geographic Society, Nagrodę Templetona (2021), tytuł Damy Imperium Brytyjskiego oraz Prezydencki Medal Wolności, nadany jej przez prezydenta Joe Bidena w styczniu 2025 roku.
Dziedzictwo
Jane Goodall pozostawiła po sobie syna, siostrę Judy Waters i troje wnucząt. W 2022 roku firma Mattel wydała lalkę Barbie wzorowaną na niej, w ramach serii „Inspirujące Kobiety”. Była to symboliczna nagroda – potwierdzenie, że jej życie stało się inspiracją dla milionów dziewcząt i kobiet na całym świecie.
– Odkąd młode dziewczyny zaczęły czytać o moim dzieciństwie i karierze z szympansami, wiele z nich mówiło mi, że przez moje książki zajęły się ochroną przyrody lub behawiorem zwierząt. Mam szczerą nadzieję, że to pomoże wzbudzić jeszcze większe zainteresowanie światem przyrody – mówiła.
Pożegnanie
Jane Goodall zmarła śmiercią naturalną, wciąż aktywna, w trakcie misji, którą uważała za swoje powołanie. Do końca wierzyła, że człowiek potrafi żyć w zgodzie z naturą.
– Mam nadzieję, że moje życie da młodym ludziom poczucie sprawczości i nadzieję, że mogą uczynić świat lepszym miejscem – powtarzała.
Jane Goodall odeszła, ale pozostawiła po sobie nie tylko ogromną spuściznę naukową. Zostawiła też wiarę, że tak jak David Siwobrody wyciągnął kiedyś do niej rękę w geście porozumienia, tak i ludzie mogą wyciągnąć rękę do świata przyrody – zanim będzie za późno.
Absolwentka Inżynierii Środowiska na Politechnice Warszawskiej. Specjalizuje się w technicznych i naukowych tekstach o przyrodzie, zmianie klimatu i wpływie człowieka na środowisko. W swoich artykułach łączy rzetelną wiedzę inżynierską z pasją do natury i potrzeby życia w zgodzie z otoczeniem. Uwielbia spędzać czas na łonie przyrody – szczególnie na Warmii, gdzie najchętniej odkrywa dzikie zakątki podczas pieszych wędrówek i wypraw kajakowych
Opublikowany: 2 października, 2025
