Co to są nootropy i jak działają? Nowa generacja leków dla mózgu.
Skoro można brać leki na wzmocnienie odporności, to dlaczego nie mielibyśmy łykać pigułek na inteligencję? Nootropy, zwane też popularnie nootropikami, zyskują coraz szerszą popularność wśród osób, którym zależy na lepszej koncentracji, pamięci, szybkości kojarzenia. Czy rzeczywiście są jednak tak skuteczne? Jakie korzyści i ryzyko wiążą się z przyjmowaniem leków nootropowych?
Na świecie mówi się o nich „smart drugs”, a w rzeczywistości chodzi o bardzo szeroką grupę środków naturalnych, syntetycznych i półsyntetycznych, które mają za zadanie poprawę funkcji kognitywnych. Niektóre są dostępne tylko na receptę, inne można kupić w sklepach ze zdrową żywnością. W zależności od typu mają różne działanie i odmienne skutki uboczne.
Co to są środki nootropowe?
Farmaceutyki zaliczane do grupy nootropów rozwinięte zostały jako na leki na konkretne schorzenia natury psychicznej, w tym głównie problemy takie jak ADHD czy choroba Alzheimera. Z czasem okazało się jednak, że mogą stymulować działanie mózgu u zdrowych ludzi i zaczęto je przepisywać lub polecać osobom skarżącym się problemy z pamięcią lub koncentracją.
Do nootropików zaliczamy:
- stymulanty układu nerwowego takie jak amfetamina i kofeina;
- eugeroiki (np. modafinil), czyli substancje pobudzające i zwalczające senność;
- metylofenidat – związek z grupy fenyloetyloamin podawany przy ADHD i narkolepsji;
- racetamy – leki częściowo sprzedawane bez recepty jako stymulanty kognitywnych procesów (mechanizm ich działania nie jest dokładnie poznany);
- naturalne suplementy w postaci ziół i witamin.
Kofeina zaliczana jest do kategorii nootropów, fot. Danijela Maksimovic/Shutterstock
Jak działają nootropy?
Środki nootropowe oddziałują na centralny system nerwowy zmieniając metabolizm neuronów. Same w sobie nie wpływają na wydzielanie neuroprzekaźników, ale zwiększają podaż tlenu i glukozy w mózgu, redukując problemy takie jak niedotlenienie i chroniąc tkankę mózgu przed toksycznym działaniem substancji chemicznych. Większość nootropików działa w sposób ciągły, co oznacza, że na efekty trzeba poczekać, regularnie przyjmując kolejne dawki.
Nootropy przepisywane są przez lekarzy przede wszystkim na problemy takie jak zaburzenia uczenia, pamięci i świadomości. Poleca się je pacjentom, którzy doznali udaru lub uszkodzenia mózgu objawiającego się częściową amnezją lub upośledzeniem mentalnym. Okazują się również skuteczne w zaburzeniach pamięci i koncentracji wynikających ze skrajnego wyczerpania lub po przebytym zapaleniu mózgu, a także w przypadku pracy na nocne zmiany.
Coraz częściej po nootropiki sięgają studenci i osoby pracujące intelektualnie, aby wspomóc swój potencjał intelektualny i poprawić wydajność mózgu przy ciężkiej pracy w długim okresie. W tym kontekście działanie nootropów nie zostało jednak dokładnie przebadane – ani pod kątem skuteczności, ani bezpieczeństwa.
Tabela przedstawiająca podstawowe funkcje nootropików; opracowanie własne
Skutki uboczne nootropików
Ostrożność środowiska medycznego wobec klasycznych nootropów wynika z szeregu opisanych skutków ubocznych. Leki zaliczane do grupy eugeroików powodują na przykład nadpobudliwość, stany lękowe, bóle głowy, mrowienia, bóle klatki piersiowej, zawroty głowy i dezorientację, zaburzenia snu oraz ogólną nerwowość.
Metylfenidat może z kolei prowadzić niewydolności krążenia, podwyższenia tętna i ciśnienia, stanów paranoi lub wrogości, nadpotliwości, mdłości, a w długim okresie również deficytów wynikających z niedożywienia, zaburzeń oddychania, czy nawet konwulsji i śpiączki.
Zdaniem większości lekarzy nootropy powinny być więc stosowane jedynie u ludzi ze zdiagnozowanymi zaburzeniami pracy mózgu, nie zaś jako codzienne wsparcie pamięci lub koncentracji.
Wąkrotka azjatycka – ziele, które poprawia pamięć, fot. Light Stock/Shutterstock
Nootropy bez recepty – które warto wypróbować?
Dla osób, które czują potrzebę wsparcia procesów kognitywnych, ale nie chcą ryzykować skutków ubocznych związanych z lekami nootropowymi, istnieje szereg naturalnych suplementów w postaci ziół. W szczególności stymulujący wpływ na mózg mają:
- żeń-szeń (Panax ginseng) – pomaga zwalczać chroniczne zmęczenie, zapobiega zmianom kognitywnym związanym z procesem starzenia, pozytywnie wpływa na procesy myślowe;
- miłorząb dwuklapowy (Gingko biloba) – poprawia krążenie w mózgu, wydaje się opóźniać rozwój demencji, prawdopodobnie wspomaga pamięć;
- wąkrotka azjatycka (Centella asiatica) – poprawia morfologię neuronów i wspomaga pamięć oraz efektywność procesów uczenia się;
- brahmi (Bacopa monnieri) – adaptogen poprawiający pamięć i zwalczający stany nerwowe;
- guarana (Paullinia cupana) wykazuje pozytywny wpływ na pamięć i redukuje negatywny wpływ stresu na zdolności intelektualne.
Powyższe zioła nie działają oczywiście w sposób natychmiastowy. Jedynie regularna suplementacja może wspomóc procesy kognitywne i ograniczyć poczucie mentalnego znużenia.
W różnych źródłach medialnych można też znaleźć informacje na temat stymulujących potencjał intelektualny witamin B6, B12 i E. W świetle badań naukowych nie można ich jednak zaliczyć do nootropów, a ich efektywność jest wątpliwa. Nie udowodniono jak dotąd również, aby pamięć i koncentrację poprawiały suplementy z kwasami tłuszczowymi omega 3 czy szałwią lekarską.
Generalnie, z szerszych analiz literatury medycznej można wyciągnąć wniosek, że zdrowi ludzie pragnący zadbać o funkcje kognitywne powinni przede wszystkim postawić na dobre nawyki – codzienne wysypianie się, umiarkowane ilości wysiłku fizycznego na świeżym powietrzu oraz unikanie używek. Są to najważniejsze warunki dla efektywnej pracy mózgu!
Nootropy – pytania i odpowiedzi
Czy nootropy są bezpieczne?
Farmaceutyczne środki nootropowe wywołują szereg skutków ubocznych, w tym pobudzenie nerwowe, bezsenność czy zaburzenia krążenia. Ich przyjmowanie przez zdrowych ludzi jest bardzo kontrowersyjne.
Czy leki nootropowe działają?
Skuteczność nootropów została udowodniona przede wszystkim na pacjentach z problemami takimi jak ADHD, demencja czy uszkodzenie mózgu. Brakuje badań na temat ich działania u zdrowych ludzi.
Co to są naturalne nootropiki?
Do naturalnych nootropów zalicza się żeńszeń, miłorząb, wąkrotkę azjatycką oraz Brahmi – zioła wpływające na procesy kognitywne, ale relatywnie bezpieczne i sprzedawane bez recepty.”
Ekologia.pl (Agata Pavlinec)
- „Nootropics” Alcohol and Drug Foundation, https://adf.org.au/drug-facts/cognitive-enhancers/, 23/05/2024;
- “What are nootropics” WebMD, https://www.webmd.com/vitamins-and-supplements/features/nootropics-smart-drugs-overview, 23/05/2024;
- “Nootropics as Cognitive Enhancers: Types, Dosage and Side Effects of Smart Drugs” Matěj Malík i in., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9415189/, 23/05/2024;
- “What are nootropics (smart drugs)?” Jennifer Berry, https://www.medicalnewstoday.com/articles/326379, 23/05/2024;
- “Benefits and Harms of 'Smart Drugs' (Nootropics) in Healthy Individuals” Fabrizio Schifano i in., https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35366192/, 23/05/2024;
