Równonoc wiosenna – kiedy wypada? Rytuały i tradycje
Pierwszy dzień wiosny to tak naprawdę dzień równonocy wiosennej – ważnego momentu astronomicznego, który co roku przypada w nieco innym terminie. Od czego on zależy i dlaczego jest dla ludzkości tak ważny? Przyglądamy się zjawiskom zachodzącym podczas równonocy oraz celebracjom, jakie jej towarzyszą.
Rok na Ziemi wyznaczają tak naprawdę nie cztery pory, które są umowne i coraz bardziej niejednoznaczne, ale cztery wydarzenia astronomiczne: dwie równonoce oraz dwa przesilenia. Dla ludzi wiążą się one z wędrówką Słońca po niebie, ale w rzeczywistości proces jest nieco bardziej skomplikowany.
Równonoc wiosenna – co to jest?
Definicja równonocy, inaczej ekwinokcjum, mówi faktycznie o „przejściu” Słońca przez jeden z określonych punktów – punkt Barana w marcu oraz punkt Wagi we wrześniu. Dla nas, żyjących na północnej półkuli, równonoc wiosenna przypada właśnie w marcu, między 19 a 21. Data ta zmienia się w zależności od długości danego roku oraz strefy czasowej – w Londynie równonoc wiosenna obserwowana jest godzinę wcześniej niż u nas.
Co to jest punkt Barana? To jeden z dwóch punktów, w którym ekliptyka, czyli pozorny okrąg, po którym według Ziemian porusza się Słońce, przecina się z równikiem niebieskim, a więc płaszczyzną wyznaczoną przez nasz faktyczny równik. W wyniku złożonych procesów związanych z grawitacją Słońca i Księżyca, punkt Barana ma charakter ruchomy i co roku przesuwa się o 50″ na zachód – od roku 67 znajduje się w konstelacji Ryb.
Z chwilą, gdy astronomowie odnotują, że Słońce przeszło punkt Barana, ogłaszają równonoc wiosenną. Fakt ten można oczywiście przewidzieć z wyprzedzeniem, nawet wieloletnim, ale wbrew pozorom wcale nie oznacza on, że dzień i noc są równe. Dzień jest bowiem nieco dłuższy, co wynika z rozmiaru kątowego Słońca oraz zjawiska refrakcji promieni słonecznych z pozycji za horyzontem. Prawdą jest natomiast, że od tego momentu dni konsekwentnie się wydłużają, aż do przesilenia letniego, które przypada na 20-21 czerwca.
Ciekawostka: W czasie przesilenia wiosennego i jesiennego obserwuje się najszybsze wschody i zachody słońca. Jednocześnie są to dwa jedyne dni w ciągu roku, kiedy słońce faktycznie wschodzi na wschodzie i zachodzi dokładnie na zachodzie.
Obchody równonocy wiosennej w Stonehenge w 2014 r., fot. 1000 Words/Shutterstock
Równonoc wiosenna a światowe kalendarze
Do obserwacji równonocy nie potrzeba skomplikowanego sprzętu astronomicznego. Odnotowywali je już starożytni Babilończycy, którzy rozpoczynali swój kalendarz od pierwszego nowiu po wiosennej równonocy. Podobny pogląd przyjęli Persowie, którzy liczyli 360-dniowy rok od północy następującej tuż po przejściu Słońca przez punkt Barana. Równonoc wiosenna pojawia się również jako ważny punkt odniesienia w indyjskim kalendarzu narodowym, w którym pierwszy miesiąc, Ćajtra, rozpoczyna się dzień po ekwinokcjum, czyli 22 marca.
21 marca jest też dniem, według którego w chrześcijaństwie wyznacza się Wielkanoc. Jajeczne święto przypada zawsze w pierwszą niedzielę po pełni księżyca przypadającej po tej dacie. Wskutek reformy kalendarza gregoriańskiego punktem odniesienia jest jednak zawsze 21 marca, nawet jeśli równonoc przypada akurat dzień wcześniej.
Tabela przedstawiająca daty równonocy wiosennej dla strefy czasu środkowoeuropejskiego (CET); opracowanie własne na podst. http://www.astropixels.com/
Tradycyjne rytuały na równonoc
Równonoc wiosenna dla człowieka od zawsze była ważnym wydarzeniem. Tryumf światła nad ciemnością i początek stopniowego wydłużania się dni był od tysięcy lat powodem do celebracji. Z wiosną przychodziło bowiem nie tylko ciepło, ale i urodzaj oraz zwierzyna.
W tradycji anglosaksońskiej równonoc wiosenna była świętem Eostre – bogini płodności i nowych początków, od której wzięła się dzisiejsza angielska nazwa Wielkanocy (Easter). Asocjowano z nią króliki, zwierzęta co do zasady nocne, które właśnie w marcu, gdy zaczyna się ich sezon godowy, ukazują się światu – ich płodność jest zaś przysłowiowa. Stąd też pomysł na zające wielkanocne! Do dziś, na wzór dawnych druidów, ludzie gromadzą się podczas równonocy wiosennej na liczącym sobie 5 tys. lat Stonehenge, śpiewając i grając na bębnach.
W Polsce tradycyjnie na pierwszy dzień wiosny topi lub pali się Marzannę, czyli słowiańską boginię zimy i śmierci. Kukły wykonywane były tradycyjnie ze słomy i zdobione płótnem oraz koralami. Dawniej ich niszczenie było częścią kilkudniowego Święta Jarego, które obejmowało również palenie ognisk, sprzątanie domów, kadzenie pomieszczeń ziołami oraz… malowanie jajek. Do dziś rodzimowiercy słowiańscy w równonoc wiosenną obchodzą święto Jaryły, bóstwa wiosny i płodności.
Także poza Europą pierwszy dzień astronomicznej wiosny jest dużym wydarzeniem, wciąż celebrowanym w wielu krajach:
- W Japonii w równonoc wiosenną obchodzi się narodowe święto Shunbun no Hi. Dzień wolny od pracy spędzany jest często na odwiedzinach cmentarzy i sprzątaniu grobów w towarzystwie całej rodziny. Zwyczajem są również wiosenne porządki oraz podejmowanie nowych zobowiązań.
- Nowruz to inaczej irański Nowy Rok, obchodzony hucznie w Zachodniej, Środkowej i Południowej Azji. Traktowany jako święto przez wyznawców zaratusztrianizmu oraz niektóre grupy muzułmanów, w przeważającej mierze jest świecką celebracją obejmującą tańce, odwiedziny rodziny i znajomych i przygotowanie tradycyjnych pokarmów, w tym słodkiego budyniu z zarodków pszennych. Dokładnie w punkt równonocy cała rodzina gromadzi się przy stole, aby świętować rozpoczęcie nowego roku.
- W Meksyku celebracje odbywają się w starożytnych miastach kultur mezoamerykańskich – Teotihuacan, Malinalco czy Chichen Itza. Ludzie gromadzą się wokół wybudowanych przed wiekami piramid ubrani na biało, z czerwonymi szalami. Rytuał równonocy wiosennej obejmuje śpiewy, tańce i palenie kadzidełek. W Chichen Itza przed świątynią Kukulkan obejrzeć można wyjątkowe widowisko – gra świateł sprawia, że właśnie w dzień równonocy wydaje się, jakby wąż pełzał w dół po stopniach budowli.
- W Chinach pierwszy dzień wiosny ludzie… bawią się jajkami. Starożytny przesąd głosi bowiem, ten, komu uda się w ten dzień postawić surowe jajko w pionie, może spodziewać się szczęścia w nadchodzącym roku.
- W Kambodży w zabytkowym kompleksie świątynnym Angkor Wat na równonoc wiosenną i jesienną gromadzą się tłumy odwiedzających, aby ujrzeć fenomen słońca pojawiającego się dokładnie na szczycie lotosowej wieży.
- W Annapolis, w stanie Maryland USA, na pierwszy dzień wiosny dokonuje się publicznego palenia zimowych skarpet, na pamiątkę niejakiego Boba Turnera, który po wyjątkowe śnieżnej zimie 1978 r. tak właśnie okazał światu swoją radość z nadejścia cieplejszych dni.
Obchody równonocy wiosennej w Meksyku, w Chicen Itza, fot. Borna_Mirahmadian / Shutterstock.com
Nowoczesne rytuały na początek wiosny
Choć w naszej części świata rolę wiosennych świąt odrodzenia i optymizmu przejęła Wielkanoc, jest wielu ludzi, którzy chętnie witają wiosnę właśnie w dzień równonocy. Współczesne pomysły na celebrację odchodzą od koncepcji religijnych, a skupiają się na naturalnym cyklu pór roku i dobrobycie Matki Ziemi.
Ludzie chętnie wychodzą więc na łono przyrody, aby obserwować wschód lub zachód słońca. Ogrodnicy świętują, sadząc nowe drzewo czy krzew lub wysiewając w donicach rośliny na lato. Wiele osób chętnie też poddaje się rytuałom oczyszczającym, czy to za pomocą diety, masażu czy terapii ziołowej. Podobnie jak Nowy Rok, wiosenna równonoc uważa jest również za doskonałą okazję do podjęcia postanowień zmiany na lepsze, w tym wprowadzenia zdrowych zwyczajów do codziennego życia.
Równonoc wiosenna – pytania i odpowiedzi
Kiedy wypada równonoc wiosenna?
Na półkuli północnej równonoc wiosenna ma miejsce między 19 a 21 marca, na południowej między 22 a 23 września.
Czy równonoc oznacza, że dzień i noc są równe?
Nie, tak naprawdę dzień jest o kilka minut dłuższy niż noc. Im dalej na północ, tym ta różnica jest większa.
Skąd się bierze równonoc wiosenna?
Równonoce oraz przesilenia są wynikiem nachylenia osi obrotowej Ziemi podczas jej wędrówki po orbicie wokół Słońca.
- “March equinox 2024: All you need to know” Deborah Byrd, https://earthsky.org/astronomy-essentials/everything-you-need-to-know-vernal-or-spring-equinox/, 28/03/2024;
- “The Origins and Practices of Holidays: Ostara, Holi, and Purim” Dhruti Bhagat, https://www.bpl.org/blogs/post/the-origins-and-practices-of-holidays-ostara-holi-and-purim/, 28/03/2024;
- „9 spring equinox rituals and traditions from around the world” Sally Newall, https://www.countryliving.com/uk/travel-ideas/abroad/a60172393/spring-equinox-traditions/, 28/03/2024;
- “First Day of Spring 2024: The Spring Equinox” Almanac, https://www.almanac.com/content/first-day-spring-vernal-equinox, 28/03/2024;
- “Vernal Equinox” History.com, https://www.history.com/topics/natural-disasters-and-environment/vernal-spring-equinox, 28/03/2024;
- “7 Enlightening Facts About the Spring Equinox” Melissa Breyer, https://www.treehugger.com/unusual-facts-vernal-spring-equinox-4858038, 28/03/2024;
