Substancje czynne w lekach – co warto o nich wiedzieć?
Substancje czynne w lekach to te składniki, dzięki którym leki działają i spełniają swoje zadanie. Sprawdź, jakie to substancje, jakie są ich rodzaje i czy są bezpieczne dla organizmu.
W wielu reklamach produktów farmaceutycznych i ulotkach leków można spotkać informację, że przeciwwskazaniem do ich stosowania jest nadwrażliwość na substancję czynną lub którąkolwiek substancję pomocniczą.
Co to oznacza? Czym są substancje zawarte w lekach? Otóż substancje czynne (zwane również aktywnymi) to te związki chemiczne, które wywołują w organizmie reakcję biologiczną. Stanowią najważniejszy element, decydujący w ogóle o działaniu leku i jego skuteczności, a co za tym idzie – odpowiedzialne są za efekt terapeutyczny.
Ta sama substancja biologicznie czynna zawarta może być w lekach o różnych postaciach – np. w tabletkach i roztworach do iniekcji (wstrzykiwań).
Co więcej, zdarza się, że te same substancje zawarte w lekach, zarówno działających ogólnoustrojowo, jak i tych do stosowania miejscowego, znaleźć można i w tabletkach i w maściach na skórę. Dobrym przykładem jest w tym przypadku ketoprofen.
Pacjenci często spotykają się też w aptekach z terminem „zamienniki”. Leki zamienne, m.in. leki generyczne to środki posiadające tę samą substancję czynną (w tej samej dawce), co leki oryginalne, ale występujące pod inną nazwą handlową i niekiedy posiadające inną postać farmaceutyczną.
Czy zatem ich działanie jest identyczne? W zasadzie powinno tak być, jednak skuteczność leku czasem zależy nie tylko od zawartej w nim substancji czynnej, ale też od substancji pomocniczych ułatwiających organizmowi jej przyswajanie.
Substancje pomocnicze w lekach – jaką pełnią rolę?
Oprócz substancji czynnych, w lekach zawarte są również tzw. substancje pomocnicze. Nie wywołują one efektu terapeutycznego, można więc powiedzieć, że dla zdrowia są obojętne. Po co zatem się je stosuje?Aby leki w łatwy sposób można było przyjmować.
Podstawowe funkcje substancji pomocniczych to:
• Nadawanie lekom odpowiedniej formy. To właśnie dzięki nim substancję aktywną można umieścić
w tabletce, syropie, czy kroplach. Substancjami pomocniczymi są te składniki, które tworzą kapsułki,
syropy, maści itd., nadają im odpowiednią postać.
• Poprawianie wyglądu i smaku leków. Tę rolę pełnią głównie barwniki i aromaty. Szczególne
znaczenie mają np. w przypadku leków dla dzieci. Łatwiej przekonać malucha do połknięcia
słodkiego, owocowego syropu, niż gorzkiej zawiesiny.
• Zapewnienie lekom trwałości. Dzięki substancjom pomocniczym leki tak szybko się nie psują i mają
dłuższy termin przydatności.
• Poprawianie biodostępności. Niektóre substancje czynne nie są łatwo przyswajane przez ludzki
organizm i bez odpowiednich substancji pomocniczych zostałyby od razu z niego wydalone, przez
co nie spełniałyby swoich funkcji terapeutycznych.
Wśród substancji pomocniczych znajdują się m. in. substancje czynne osmotycznie, których popularnym przykładem jest laktoza (występująca głównie w tabletkach i kapsułkach, jako środek wypełniający) oraz substancje czynne powierzchniowo (obniżające napięcie powierzchniowe cieczy), np. emulgatory.
Jakie działanie mają substancje czynne?
Trudno zwięźle odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ substancje czynne to setki związków chemicznych o najrozmaitszych mechanizmach działania, od popularnych i powszechnie stosowanych leków przeciwbólowych, po bardzo specjalistyczne środki immunosupresyjne, zwiotczające mięśnie, czy choćby silne leki psychotropowe.
Do najczęściej stosowanych należą leki o działaniu:
• Przeciwbólowym. Tu ogromną popularnością cieszą się: paracetamol – substancja o działaniu
ogólnym oraz ibuprofen – zaliczany do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Obydwa
działają również przeciwgorączkowo, a ibuprofen dodatkowo posiada właściwości przeciwzapalne.
Do popularnych NLPZ należą także ketoprofen, czy kwas acetylosalicylowy. Środków
przeciwbólowych używa się najczęściej do uśmierzania bólu głowy, brzucha, mięśni, stawów, czy
bólu menstruacyjnego.
• Hamującym biegunkę. W leczeniu ostrej i przewlekłej biegunki najczęściej stosowany jest
nifuroksazyd hamujący enzymy bakteryjne.
• Wykrztuśnym. Są to środki stosowane przy kaszlu mokrym, mające za zadanie rozrzedzanie
zalegającej w drogach oddechowych wydzieliny i ułatwiające jej odkrztuszanie. Przykładami są:
ambroksol, erdosteina, acetylocysteina.
• Na skórę. Substancjami często stosowanymi w dermatologii są np. hydrokortyzon zaliczany do grupy
kortykosteroidów, wykazujący działanie przeciwzapalne, czy klotrimazol o działaniu
przeciwgrzybiczym.
• Przeciwbakteryjnym. To przede wszystkim różnego rodzaju antybiotyki, np. penicylina, amoksycylina,
azytromycyna itd.
• Regulującym krzepliwość krwi. Do najpopularniejszych substancji przeciwkrzepliwych należy
heparyna.
Bezpieczeństwo stosowania substancji czynnych
Czy substancje czynne są bezpieczne dla organizmu? Na to pytanie również nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi, ponieważ bezpieczeństwo ich stosowania zależy od wielu czynników.
Mówi się, że żadna przyjmowana substancja nie pozostaje bez wpływu na ludzki organizm (nie licząc wpływu terapeutycznego), dlatego żadnych leków nie należy stosować bez wyraźnej potrzeby.
W przypadku jakichkolwiek dolegliwości należy jednak rozważyć, czy korzyści płynące z zażywania danego środka przewyższają ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.
Jeśli chodzi o specjalistyczne leki dostępne na receptę, decyzję podejmuje lekarz i to on zaleca pacjentowi przyjmowanie konkretnych substancji, udziela instrukcji co do ich dawkowania i sposobu przyjmowania.
W przypadku leków bez recepty, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia skutków ubocznych, należy stosować je zgodnie z zaleceniami producenta lub skonsultować się lekarzem, ewentualnie – poradzić farmaceuty.
Do najczęściej występujących efektów niepożądanych występujących po zastosowaniu leków należą:
• reakcje alergiczne – objawiające są zmianami skórnymi, obrzękami itp.;
• reakcje ze strony układu pokarmowego – np. zaparcia, biegunka, mdłości, wymioty;
• bóle i zawroty głowy;
• senność i uczucie zmęczenia.
Ryzyko wystąpienia skutków ubocznych wzrasta, gdy leki są stosowane niewłaściwie.
Występowanie jakichkolwiek skutków ubocznych należy niezwłocznie zgłaszać lekarzowi, szczególnie w przypadków leków na receptę, o których odstawieniu lub zmianie sposobu ich przyjmowanie powinien decydować specjalista.
Substancje czynne w ziołach
Substancje biologicznie czynne to związki chemiczne o znaczeniu terapeutycznym, jednak wcale nie muszą one być zwarte jedynie w sztucznie wytwarzanych środkach. Związki takie zawierają też niektóre rośliny i zioła.
Związki organiczne o działaniu zdrowotnym to np. alkaloidy, glikozydy, flawonoidy czy olejki eteryczne. Od wieków medycyna naturalna korzysta z dobrodziejstw ziół, uznawanych za bezpieczniejsze dla organizmu i wywołujące mniej efektów ubocznych, niż środki syntetyczne.
Do popularnych roślin o właściwościach terapeutycznych należą:
• czosnek – dzięki składnikowi aktywnemu zwanemu allicyną wykazuje on silne działanie
przeciwbakteryjne, działając aktywnie wobec kilkudziesięciu szczepów bakterii;
• mięta pieprzowa – zawiera olejki eteryczne, flawonoidy i glikozydy o działaniu przeciwbólowym,
przeciwzapalnym, wiatropędnym, przeczyszczającym;
• melisa lekarska – zawiera związki aktywne (cytrol, linalol, geraniol, ceneol) działające przeciwbólowo,
przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwrobaczo;
• rumianek – jego olejek eteryczny zawiera α-bisabolol oraz tlenki bisabololu A, B i C, farnezen,
myrcen, kadinen, matrycynę, dzięki czemu działają przeciwzapalnie, przeciwwrzodowo,
przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo.
Przykłady roślin o działaniu prozdrowotnym można by mnożyć. Ich stosowanie jest względnie bezpieczne, jednak istnieją sytuacje, w których należy zachować szczególną ostrożność. To np. ciąża i karmienie piersią, różne choroby przewlekłe, interakcje z lekami, czy podawanie ziół dzieciom.
Bibliografia:
• R. Jachowicz, Receptura apteczna, Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL
• A. Zejc, Chemia Leków – Podręcznik dla studentów farmacji i farmaceutów, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2008
• W. Janiec, Kompendium Farmakologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
• M. Krzyżak-Jankowicz, R. Jankowicz, Metamizol i paracetamol — leki podobne, ale nie takie same, w: Medycyna
Paliatywna w Praktyce 2015, tom 9, nr 2.
• Substancje powierzchniowo czynne, Platforma edukacyjna Ministerstwa Edukacji i Nauki
• P. Lewek, P. Kardas, Leki generyczne w praktyce lekarza rodzinnego, w: Forum Medycyny Rodzinnej 2009, tom 3,
nr 4, 266-271.
• A. Kędzia, Przeciwdrobnoustrojowe działanie czosnku ( Allium sativum L.), w: Postępy Fitoterapii 1/2010, s. 46-52.
• I. Mystkowska, K. Zarzecka , A. Baranowska, M. Gugała, Mięta pieprzowa (Mentha piperita L.) – roślina zielarska
o różnorodnych właściwościach biologicznych i leczniczych, Katedra Nauk Technicznych, Państwowa Szkoła
Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej.
• A. Grys, M. Kania, J. Baraniak, Rumianek – pospolita roślina zielarska o różnorodnych właściwościach biologicznych
i leczniczych, w: Postępy Fitoterapii 2/2014.
art. sponsorowany
