depresja

Depresja – część lądu położona poniżej średniego poziomu morza (wynoszącego 0 m n.p.m.),  występująca głównie na obszarze zapadlisk tektonicznych (np. rowów tektonicznych, dolin ryftowych). Największą powierzchnię zajmuje depresja kaspijska, czyli Nizina Nadkaspijska wraz z Morzem Kaspijskim (710 tys. km²); najgłębszą depresją jest Rów Jordanu z Morzem Martwym (438 m p.p.m.). Zagłębienie terenu wypełnione wodami jeziora lub pokryte lodem określane jest mianem kryptodepresji; w tym przypadku dno zbiornika wodnego lub dolna część lodowca znajdują się poniżej poziomu morza, zaś ich powierzchnia – powyżej poziomu morza. Najgłębszymi kryptodepresjami są jeziora, takie jak Bajkał (1187 m p.p.m.) i Tanganika (662 m p.p.m.) oraz kryptodepresje podlodowcowe, np. rów Bentleya (2555 m p.p.m.).

Proces powstawania depresji

Powstawanie depresji związane jest z obszarami zapadlisk tektonicznych, czyli fragmentów kontynentalnej skorupy ziemskiej ograniczonych uskokami tektonicznymi. Uskoki formują się w wyniku przerwania ciągłości mas skalnych i ich przemieszczania się wzdłuż pęknięcia w obrębie skorupy ziemskiej (tzw. powierzchni uskoku). Masy skalne rozdzielone powstałą powierzchnią uskoku tworzą skrzydła uskoku – skrzydło wiszące (skały przemieszczone ku górze) i skrzydło zrzucone (skały przemieszczone w dół).

W zależności od wzajemnego ułożenia powierzchni uskoku i skrzydeł uskoku wyróżnia się następujące rodzaje uskoków tektonicznych:

• uskoki normalne – z powierzchnią uskoku nachyloną w kierunku skrzydła zrzuconego, z płaszczyzną uskoku przesuwającą się ku dołowi w stosunku do ściany podnóża;
• uskoki odwrócone – z powierzchnią uskoku nachyloną w kierunku skrzydła wiszącego, z płaszczyzną uskoku przesuwającą się ku górze w stosunku do ściany podnóża;
• uskoki przesuwcze (lewoskrętne i prawoskrętne) – z powierzchnią uskoku ustawioną równolegle do kierunku przemieszczania się skrzydła wiszącego i zrzuconego.

Uskoki tektoniczne tworzą się w wyniku rozciągania się (ekstensji) skorupy ziemskiej pod wpływem oddziaływania naprężeń rozciągających (tensyjnych) wywołanych wznoszeniem się rozgrzanej i płynnej warstwy górnej części płaszcza ziemskiego (tzw. astenosfery). Niektóre fragmenty skorupy ziemskiej wzdłuż powstałych uskoków tektonicznych ulegają następnie wypiętrzaniu (tworząc zręby tektoniczne) lub obniżaniu (tworząc zapadliska tektoniczne).

Mechanizm powstawania doliny ryftowej. Autor: stihii/shutterstock.com

Zapadliska tektoniczne, czyli obniżenia terenu formujące się wzdłuż uskoków tektonicznych pod wpływem oddziaływania ruchów tektonicznych, obejmują:

• rowy tektoniczne (rowy zapadliskowe) – podłużne i wąskie zapadliska tektoniczne ograniczone równoległymi do siebie uskokami normalnymi, występujące zwykle ze zrębami tektonicznymi; np. Rów Bajkału, Rów Renu;
• półrowy tektoniczne (asymetryczne rowy tektoniczne) – zapadliska tektoniczne ograniczone wyraźnie wyodrębnionym uskokiem normalnym wyłącznie z jednej strony; np. rowy wschodnioafrykańskie, Dolina Śmierci;
• doliny ryftowe – rowy i półrowy tektoniczne ograniczonych obu- lub jednostronnie uskokami normalnymi, osiągający długość do kilku tys. km i szerokość kilkudziesięciu km; np. Wielkie Rowy Afrykańskie, Dolina Jordanu, Bajkalska Strefa Ryftowa;
• zapadliska rombowe (rozziewy rombowe) – zapadliska powstające wzdłuż uskoków przesuwczych (listwowych), przyjmujące często postać regularnych zagłębień terenu (kotlin) o zbliżonej długości i szerokości, np. Ryft Morza Martwego.

Depresje mogą również powstawać na równinach aluwialnych kształtujących się w ujściach rzek w wyniku narastania delty, czyli łączenia się stożków napływowych tworzących się przy częstych zmianach położenia jej ramion ujściowych, a także akumulacji namułów rzecznych (aluwiów) i utworów biogenicznych. Osiadanie żyznych gleb aluwialnych (mad) w połączeniu z działalnością człowieka polegającą na odwadnianiu gruntów w obrębie równiny aluwialnej delty Wisły przyczyniło się do powstania licznych depresji na obszarze Żuław Wiślanych.

Nizina Nadkaspijska wraz z Morzem Kaspijskim stanowią największy obszar depresji na kuli ziemskiej. Żródło: NASA, Public domain, via Wikimedia Commons

Obszary depresyjne na kuli ziemskiej

Depresja (łac. depressio – wciśnięcie) stanowi część lądu położoną poniżej średniego poziomu morza (MSL, ang. mean sea level) wynoszącego 0 m n.p.m. Te wklęsłe formy ukształtowania terenu występują na całej kuli ziemskiej; jednak szczególnie liczne są na obszarach zapadlisk tektonicznych (rowów i półrowów tektonicznych, dolin ryftowych). Największą powierzchnię zajmuje depresja kaspijska, czyli Nizina Nadkaspijska z Morzem Kaspijskim (710 tys. km²); zaś najniżej położonym miejscem na Ziemi jest Rów Jordanu z Morzem Martwym (438 m p.p.m.).

Obszary depresyjne na kuli ziemskiej stanowią:

• Nizina Nadkaspijska – rozległa nizina w Rosji i Kazachstanie, rozciągająca się wzdłuż północnych wybrzeży Morza Kaspijskiego (ok. 200 tys. km²); położona na obszarze wielkiego zapadliska tektonicznego wypełnionego osadami gliniasto-piaszczystymi; obszary depresji w południowo-wschodniej części Niziny (do 56 m p.p.m.);
• Morze Kaspijskie – słone jezioro bezodpływowe leżące na pograniczu Europy i Azji
  (ok. 370 tys. km²); tworzące wraz z Niziną Nadkaspijską obszar depresji kaspijskiej; powierzchnia jeziora na wysokości 28 m p.p.m.; maksymalna głębokość – 1025 m;
• Rów Jordanu (Dolina Jordanu) – podłużna i wąska dolina ryftowa (długość ok. 450 km, szerokość do 30 km), rozciągającą się wzdłuż biegu rzeki Jordan na pograniczu Izraela, Jordanii i Palestyny; powstała w wyniku oddzielenia się afrykańskiej i arabskiej płyty tektonicznej; stanowi najgłębszą depresję na Ziemi (ok. 200-400 m.p.p.m.);
• Jezioro Tyberiadzkie (Jezioro Galilejskie, Genezaret) – słodkie jezioro przepływowe leżące w północnej części Rowu Jordanu (166 km²); powierzchnia jeziora na wysokości 209 m p.p.m. (najniżej położone jezioro słodkie); maksymalna głębokość – 43 m;
• Morze Martwe – słone jezioro bezodpływowe położone w południowej części Rowu Jordanu (605 km²); powierzchnia jeziora na wysokości 438,5 m p.p.m.; maksymalna głębokość – 300 m (najgłębsza depresja na Ziemi i najniżej położone jezioro słone);
• Kotlina Turfańska – głęboki i bezodpływowy rów tektoniczny w zachodnich Chinach (długość 200 km, szerokość do 70 km); obszary depresji w zachodniej części Kotliny (2,7 tys. km²) z najniżej położonym wyschniętym jeziorem Aydingkol (154 m p.p.m.);
• Kotlina Danakilska (Zapadlisko Afar) – bezodpływowe zapadlisko o kształcie trójkąta (długość 200 km, szerokość 50 km) leżące w północno-wschodniej Afryce w miejscu zbiegania się trzech stref ryftowych (Ryftu Morza Czerwonego, Rowu Abisyńskiego, Grzbietu Adeńskiego); depresje na północy i wschodzie Kotliny (>100 m p.p.m.);
• Jezioro Asal – słone jezioro bezodpływowe położone we wschodniej części Kotliny Danakilskiej (ok. 50-100 km²); powierzchnia jeziora na wysokości 153 m p.p.m.; maksymalna głębokość – do ok. 20 m (najgłębsza depresja w Afryce);
• Dolina Śmierci – bezodpływowe zapadlisko tektoniczne na pustyni Mojave w Kalifornii (długość ok. 140 km, szerokość 10-20 km); najniższy punkt (dno wyschniętego jeziora) położony na wysokości 86 m p.p.m. (najgłębsza depresja w Ameryce Północnej);
• Laguna del Carbón – słone i bezodpływowe jezioro na obszarze Wielkiej Depresji San Julián (hiszp. Gran Bayo de San Julián) w Patagonii (Argentyna); powierzchnia jeziora na wysokości 153 m p.p.m. (najgłębsza depresja w Ameryce Południowej).

Depresje na terenie Polski występują na równinie deltowej Wisły o powierzchni 1700 km² rozciągającej się na Żuławach Wiślanych w środkowej części Pobrzeża Gdańskiego. Obszary depresyjne skupione są głównie w północnej i południowo-wschodniej części Żuław, gdzie zajmują łączną powierzchnię 450 km² (ok. 1/3 regionu). Największa depresja występuje wokół północno-zachodnich i zachodnich brzegów jeziora Druzno (ok. 180 km²). Najgłębsze depresje znajdują się w Marzęcinie (2,2 m p.p.m.) oraz Raczkach Elbląskich (1,8 m p.p.m.).

Rów Jordanu – najgłębsza depresja na Ziemi z najniżej położonym jeziorem słonym (Morzem Martwym) i najniżej położonym jeziorem słodkim (Jeziorem Tyberiadzkim). Źródło: User:Matthäus Wander, Public domain, via Wikimedia Commons

Kryptodepresja

Kryptodepresja stanowi rodzaj zagłębienia terenu wypełnionego wodami głębokiego jeziora, w którym dno zbiornika znajduje się poniżej poziomu morza (p.p.m.), zaś jego powierzchnia – powyżej poziomu morza (n.p.m.). Kryptodepresje występują na obszarze całej kuli ziemskiej; ich powstawanie wiąże się głównie z ruchami tektonicznymi skorupy ziemskiej, a niekiedy również z działalnością lodowców. Największą kryptodepresją jest najgłębsze jezioro świata, czyli Bajkał (1187 m p.p.m.). Znacznie rzadziej spotykane są kryptodepresje podlodowcowe pokryte lodem, np. rów Bentleya (2555 m p.p.m.) pod lądolodem Antarktydy Zachodniej.

Kryptodepresje wypełnione wodami głębokich jezior:

• Bajkał – słodkie jezioro przepływowe w południowo-wschodniej Syberii (31,5 tys. km²) położone w głębokim rowie tektonicznym (Rowie Bajkału) na wysokości 455 m n.p.m.; maksymalna głębokość – 1642 m; głębokość dna – 1187 m p.p.m.;
• Tanganika – słodkie jezioro odpływowe we wschodniej Afryce (34,4 tys. km²) leżące we wschodnioafrykańskiej strefie ryftowej (Wielkim Rowie Zachodnim) na wysokości 773 m n.p.m.; maksymalna głębokość – 1435 m; głębokość dna – 662 m p.p.m.;
• O’Higgins/San Martín – słodkie jezioro przepływowe na pograniczu Argentyny i Chile (1013 km²) położone w dolinach polodowcowych Andów Patagońskich na wysokości 252 m n.p.m.; maksymalna głębokość – 836 m; głębokość dna – 584 m p.p.m.
• Como – słodkie jezioro przepływowe w północnej części Włoch (146 km²) w dolinie tektoniczno-polodowcowej między Alpami Zachodnimi i Wschodnimi na wysokości 198 m n.p.m.; maksymalna głębokość – 425 m; głębokość dna – 227 m p.p.m.;
• Jezioro Górne – słodkie jezioro przepływowe w grupie Wielkich Jezior na granicy USA i Kanady (82,1 tys. km²) położone w kotlinie tektoniczno-polodowcowej na wysokości 183 m n.p.m.; maksymalna głębokość – 406 m; głębokość dna – 223 m p.p.m.

Jeziora tektoniczne (np. Tanganika, Jezioro Górne) powstają w wyniku wypełniania wodą głębokich rowów i zapadlisk tektonicznych. Autor: stihii/shutterstock.com

Obszary depresyjne na kuli ziemskiej

Depresja (łac. depressio – wciśnięcie) stanowi część lądu położoną poniżej średniego poziomu morza (MSL, ang. mean sea level) wynoszącego 0 m n.p.m. Te wklęsłe formy ukształtowania terenu występują na całej kuli ziemskiej; jednak szczególnie liczne są na obszarach zapadlisk tektonicznych (rowów i półrowów tektonicznych, dolin ryftowych). Największą powierzchnię zajmuje depresja kaspijska, czyli Nizina Nadkaspijska z Morzem Kaspijskim (710 tys. km²); zaś najniżej położonym miejscem na Ziemi jest Rów Jordanu z Morzem Martwym (438 m p.p.m.).

Ekologia.pl poleca

Motoryzacja

Jak zoptymalizować koszty leasingu w trudnych czasach?

Ekologiczny dom

Jak dbać o środowisko w codziennym życiu?

Bajkał – najgłębsza kryptodepresja na kuli ziemskiej, fot. viktelminova/envato

Bibliografia:

1. A Dictionary of Geography, Susan Mayhew, Oxford University Press, 2015.
2. Encyklopedia Geograficzna Świata, tom IX Ziemia, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1997.
3. Geografia fizyczna świata, Jerzy Makowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.
4. Geomorfologia, Piotr Migoń, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
5. Słowniki tematyczne. Geografia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
6. Ziemia i środowisko, Władimir Starodub, Tetiana Starodub, Zygfryd Witkiewicz, Sławomir Michałkiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2023.