Mała ćma, wielka podróż: jak Bogong trafia do celu dzięki gwiazdom
W świecie owadów nocna ćma Bogong (Agrotis infusa) nie wyróżnia się na pierwszy rzut oka. Jest niepozorna, brązowa, z rozpiętością skrzydeł sięgającą zaledwie 5 centymetrów. A jednak ten drobny owad skrywa w sobie tajemnicę, która może konkurować z największymi przygodami migracyjnymi w przyrodzie. Najnowsze badania opublikowane na łamach prestiżowego czasopisma Nature dowodzą, że ćmy Bogong migrują, korzystając z… gwiazd. To sposób nawigacji zarezerwowany dotąd wyłącznie dla ludzi, ptaków i nielicznych owadów.
Maraton przez kontynent
Co roku wiosną miliardy ciem Bogong wyruszają w podróż z upalnych rejonów południowo-wschodniej Australii do chłodnych jaskiń w Alpach Australijskich. Przemierzają w nocy około 1000 kilometrów (620 mil), by dotrzeć do tych naturalnych „hoteli”, w których w letnim uśpieniu czekają na zmianę pór roku. Jesienią ruszają w drogę powrotną — aby się rozmnożyć i zakończyć swój cykl życia. Co ciekawe, każda ćma odbywa tę podróż tylko raz w życiu.
Jak maleńkie owady odnajdują drogę do konkretnego celu? Do niedawna było to zagadką. Teraz, dzięki nowatorskim eksperymentom przeprowadzonym przez zespół profesora Erica Warranta z Uniwersytetu w Lund, naukowcy wiedzą jedno: ćmy używają do nawigacji nie tylko pola magnetycznego Ziemi, ale także gwiazd.
Gwiezdny kompas w mózgu owada
Bogong to gatunek całkowicie nocny, co wyklucza użycie słońca jako punktu orientacyjnego — w przeciwieństwie do np. motyla monarchy, który podróżuje w ciągu dnia. Jednak gwiazdy są stałym punktem odniesienia także w nocy. Aby sprawdzić, czy ćmy rzeczywiście z nich korzystają, naukowcy odtworzyli nocne niebo w laboratorium.
W specjalnej „arenie ćmy” wyświetlali realistyczny obraz południowego nieba widocznego z okolic australijskich Alp. Złapanym ćmom przyklejali na grzbiet cienki wolframowy pręt, który pozwalał im swobodnie „latać” w jednym miejscu. Dzięki temu można było precyzyjnie mierzyć kierunek lotu każdej ćmy co pięć sekund. Co więcej, pole magnetyczne zostało celowo usunięte przy użyciu tzw. cewki Helmholtza, by ćmy mogły polegać wyłącznie na wizualnych wskazówkach.
Efekt? Owady nie tylko wybierały prawidłowy kierunek migracji (na południe wiosną, na północ jesienią), ale robiły to bezbłędnie, wyłącznie na podstawie pozycji gwiazd.
– To akt prawdziwej nawigacji – mówi prof. Warrant. – Ćmy potrafią korzystać z gwiezdnego kompasu, tak jak my korzystamy z mapy. To pierwsze znane takie zachowanie w świecie bezkręgowców.
Oko ćmy widzi więcej
Zadziwiające jest także to, jak ćmy w ogóle widzą gwiazdy. Choć ich źrenica jest około dziesięciokrotnie mniejsza od ludzkiej, to ich oczy są w stanie „wzmocnić” światło nocne około 15 razy bardziej niż nasze. Dzięki temu owady te mogą dostrzec nawet słabą Drogę Mleczną i wykorzystać jej pozycję do określenia kierunku.
Choć wcześniejsze badania sugerowały, że ćmy potrafią odczuwać pole magnetyczne Ziemi, dopiero teraz odkryto, że mają „zapasowy system” nawigacji, gdy magnetyczne wskazówki zawodzą — np. przy zachmurzeniu lub anomaliach geomagnetycznych. Korzystanie z dwóch niezależnych systemów (gwiazd i pola magnetycznego) czyni je zadziwiająco precyzyjnymi w podróży, mimo że ich mózg ma zaledwie ułamek objętości ludzkiego paznokcia.
Ćma bogong (Agrotis infusa) migruje dużych grupach każdej wiosny z zachodnich stoków i równin Victorii, Nowej Południowej Walii i Queensland do górzystego regionu wschodniej Nowej Południowej Walii i Vic. Źródło: CSIRO, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons
Instynkt w genach
Najbardziej fascynujące jest to, że ćmy nie uczą się trasy od rodziców – bo ci nie żyją, gdy młode się wykluwają. A jednak świeżo przekształcone w dorosłe osobniki, które wyłaniają się z gleby, instynktownie ruszają w kierunku górskich jaskiń, do których nigdy wcześniej nie leciały. Jak to możliwe? Odpowiedź leży w genach i niezwykle precyzyjnych mechanizmach wrodzonych.
To czyni z ćmy Bogong jeden z najbardziej zdumiewających przykładów nawigacji zwierzęcej w przyrodzie.
Nowe pytania, nowe badania
Choć eksperyment udowodnił istnienie gwiezdnego kompasu u ćmy, naukowcy dopiero zaczynają rozumieć, jak działa ten mechanizm. Jak ćmy integrują informacje wzrokowe i magnetyczne? W jaki sposób ich mózg przetwarza mapę nieba? Czy inne gatunki nocnych owadów również potrafią korzystać z gwiazd?
Badania te otwierają nowy rozdział w entomologii i neurobiologii — i rzucają światło (dosłownie) na to, jak bardzo niedoceniane są zdolności małych, nocnych stworzeń. Jak mówi prof. Jane Hill z University of York: – Potrafią nawigować we właściwym kierunku, mimo że gwiazdy każdej nocy przesuwają się po niebie. To zdumiewający wyczyn, szczególnie że żadna z ćm nie miała przewodnika.
Ginący nawigatorzy
Warto jednak pamiętać, że populacja ćmy Bogong dramatycznie się kurczy. Zmiany klimatu, zanieczyszczenie środowiska i utrata siedlisk sprawiły, że ten niezwykły owad znalazł się na Czerwonej Liście Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody. Ochrona takich gatunków to nie tylko troska o różnorodność biologiczną, ale także o zrozumienie cudów natury, które wciąż potrafią nas zaskoczyć.
Bo kto by pomyślał, że nocna ćma widzi więcej niż my – i lepiej odczytuje niebo?
Absolwentka Inżynierii Środowiska na Politechnice Warszawskiej. Specjalizuje się w technicznych i naukowych tekstach o przyrodzie, zmianie klimatu i wpływie człowieka na środowisko. W swoich artykułach łączy rzetelną wiedzę inżynierską z pasją do natury i potrzeby życia w zgodzie z otoczeniem. Uwielbia spędzać czas na łonie przyrody – szczególnie na Warmii, gdzie najchętniej odkrywa dzikie zakątki podczas pieszych wędrówek i wypraw kajakowych
Opublikowany: 24 czerwca, 2025 | Zaktualizowany: 29 lipca, 2025
