skrzek

Skrzek — nazwa jaj płazów bezogonowych (Anura) otoczonych przez galaretowate osłonki chroniące rozwijające się zarodki przed wysychaniem, urazami mechanicznymi, wnikaniem patogenów i drapieżnikami. Skrzek większości gatunków składany jest w zbiornikach i ciekach wodnych (np. jeziorach, stawach, mokradłach, rzekach, kałużach); niektóre (np. drzewołazy) składają jaja na lądzie, np. w wilgotnej glebie, w opadłych liściach lub zbiorniczkach wody opadowej (tzw. fitotelmach) w różnych częściach roślin (np. w dziuplach, w liściach bromelii). Skrzek, w zależności od gatunku, może przyjmować postać pakietów (np. kumaki, rzekotki), kłębów (np. żaby) i sznurów (np. ropuchy, grzebiuszki), liczących do kilku tysięcy jaj; nieliczne składają pojedyncze jaja (np. drzewołazy). Płazy bezogonowe wykształciły szereg form opieki rodzicielskiej (m.in. budowa gniazd pianowych, inkubacja jaj w kieszeniach skórnych samicy).

Strategie rozrodcze płazów bezogonowych

Płazy bezogonowe (Anura) wykształciły w toku ewolucji szereg zróżnicowanych strategii rozrodczych, które są wynikiem ich adaptacji do określonych warunków środowiskowych. Determinują one m.in. specyficzne zachowania godowe, miejsce i sposób składania jaj, cechy jaj i skrzeku (złoża jaj), długość rozwoju osobniczego lub formę opieki rodzicielskiej. Rozród tych płazów stymulowany jest głównie przez czynniki środowiskowe, takie jak temperatura, opady deszczu i zmiany długości dnia. Czynniki te wpływają na aktywność podwzgórza, które pobudza przedni płat przysadki mózgowej do wydzielania hormonów (gonadotropin FSH, LH) odpowiedzialnych za regulację rozwoju gonad oraz aktywności płciowej samic i samców.

Cykl życiowy płaza bezogonowego na przykładzie rzekotki drzewnej (Hyla arborea). Autor: Amadeu Blasco/shutterstock.com

Większość płazów bezogonowych przystępuje do rozrodu każdego roku; gatunki żyjące na półsuchych i chłodnych obszarach kuli ziemskiej rozmnażają się co dwa lata lub w dłuższych odstępach czasu (np. niektóre ropuchy). Płazy występujące w strefie klimatu umiarkowanego rozmnażają się przeważnie wiosną lub wczesnym latem (np. żaby, ropuchy, kumaki, rzekotki); gatunki tropikalne (np. drzewołazy) mogą rozmnażać się ciągle przez cały rok lub kilkukrotnie w ciągu roku (np. podczas pory deszczowej). Samce płazów bezogonowych wydają w trakcie pory godowej charakterystyczne odgłosy (tzw. rechot) mające na celu przywabienie samic do miejsca rozrodu, oznaczenie zajętego terytorium i odstraszenie potencjalnych konkurentów.

Płazy bezogonowe są, poza nielicznymi wyjątkami (ropuchy Nectophrynoides), zwierzętami jajorodnymi, których rozwój zarodkowy odbywa się we wnętrzu jaja poza organizmem matki. Samice składają jaja w wodzie lub na lądzie, gdzie dochodzi do ich zapłodnienia nasieniem uwalnianym przez samce (tzw. zapłodnienie zewnętrzne). Proces ten jest zwykle poprzedzony uściskiem godowym (tzw. ampleksusem), którego celem jest zapewnienie obecności samca przy samicy składającej jaja i zwiększenie efektywności rozrodu. Samiec może przytrzymywać samicę pod kończynami przednimi, tzw. ampleksus pachowy (aksilarny) (np. żaby, ropuchy) lub pod kończynami tylnymi, tzw. ampleksus pachwinowy (inguinalny) (np. kumaki, rzekotki).

Ampleksus pachowy (aksilarny) u żaby moczarowej (Rana arvalis). Fot. CreativeNature_nl/envato

Miejsca rozrodu płazów bezogonowych

Samice płazów bezogonowych przystępują do rozmnażania w określonych, właściwych dla ich gatunku miejscach, związanych ściśle z realizowaną strategią rozrodczą, zachowaniami godowymi i warunkami środowiskowymi niezbędnymi do prawidłowego rozwoju złożonych jaj i młodych osobników (np. kijanek). Skrzek składany jest zazwyczaj w zbiornikach i ciekach wodnych, w związku z czym sukces rozrodczy tych płazów warunkowany jest głównie przez temperaturę, przejrzystość (dostęp do światła słonecznego), czystość, natlenienie i pH wody. Liczne płazy bezogonowe, w poszukiwaniu optymalnego miejsca rozrodu, podejmują w porze godowej wędrówki, wykorzystując do orientacji bodźce węchowe, wzrokowe i słuchowe.

Miejsca składania jaj i złóż jaj (skrzeku):

• jaja składane na dnie, kamieniach i roślinności zbiorników i cieków wodnych (jezior, stawów, sadzawek, mokradeł, bagien, kałuż, rowów melioracyjnych, podmokłych łąk, odnóg rzek i strumieni), np. ropuchy (Bufo), żaby (Pelophylax, Rana);
• jaja składane w podwodnych komorach lęgowych wydrążonych w kamienistym lub piaszczystym dnie potoków górskich, np. żaby z rodziny Hylodidae;
• jaja składane w naturalnych lub wykopanych basenach w pobliżu zbiorników lub cieków wodnych (stawów, strumieni), np. rzekotka wielka (Boana boans);
• jaja składane w podziemnych gniazdach zbudowanych na błotnistych brzegach zbiorników lub cieków wodnych (stawów, strumieni), np. rzekotka Boana faber;
• jaja składane w zbiorniczkach wody opadowej (tzw. fitotelmach) w różnych częściach roślin (dziuplach drzew, liściach bromelii), np. drzewołazy (Dendrobatidae), ropuchy Dendrophryniscus, rzekotki Phyllodytes;
• jaja składane na ziemi lub kamieniach nad brzegiem zbiorników i cieków wodnych (stawów, potoków górskich), np. rzekotki Phrynomedusa;
• jaja składane na wilgotnych skałach, kłodach i w szczelinach skalnych w pobliżu cieków wodnych (potoków górskich, wodospadów), np. żaby Cycloramphus;
• jaja składane w zagłębieniu w ziemi, pod kamieniami, w szczelinach skalnych, wśród opadłych liści, w pniu drzewa, np. szczekunki Eleutherodactylus, mantelle Mantella;
• jaja składane na liściach roślin (np. drzew) porastających brzegi zbiorników lub cieków wodnych, np. chwytnice Phyllomedusa, szklenice Centrolene i Hyalinobatrachium.

Liczne gatunki płazów bezogonowych składają jaja w gniazdach zbudowanych z wydzieliny białkowo-lipidowej jajowodów samicy, ubijanej do pienistej konsystencji przez jednego lub oboje rodziców. Gniazda pianowe zapewniają stabilne warunki dla rozwoju jaj, chronią je przed wyschnięciem i drapieżnikami, umożliwiając efektywny rozród w zmiennym środowisku..

Gniazda pianowe, w zależności od lokalizacji, zróżnicowane są na:

• gniazda pianowe na powierzchni zbiorników wodnych (np. stawów); budowane m.in. przez sitówki (Hyperolius), wielkostopki (Polypedates);
• gniazda pianowe w zagłębieniach, rowach lub basenach przy brzegu zbiorników lub cieków wodnych (stawów, strumieni); budowane m.in. przez świstki (Leptodactylus);
• gniazdo pianowe w zbiorniczkach wody opadowej (fitotelmach) wśród liści bromelii; budowane m.in. przez bagniaki (Physalaemus);
• gniazdo pianowe na wilgotnym dnie lasu w pobliżu tymczasowych zbiorników wodnych (np. sadzawek, stawów); budowane m.in. przez bagniaki (Physalaemus);
• gniazdo pianowe na drzewach lub innej roślinności porastającej brzegi zbiorników lub cieków wodnych (stawów, strumieni), budowane m.in. przez nogolotki (Chiromantis);
• gniazdo pianowe w podziemnych komorach lęgowych w pobliżu zbiorników wodnych, budowane m.in. przez karłoświstki (Adenomera) i świstki (Leptodactylus).

Niektóre płazy wykształciły niezwykle wyspecjalizowane strategie rozrodcze mające na celu ochronę jaj przed niekorzystnymi warunkami środowiskowymi i drapieżnikami. Grzbietoród amerykański (Pipa pipa) i rzekotka wylęgarka (Gastrotheca ovifera) składają jaja do kieszeni skórnych na grzbiecie. Samiec pętówki babienicy (Alytes obstetricans) owija sznury skrzeku złożone przez samice wokół tylnych kończyn. Samce żaby Darwina (Rhinoderma darwinii) połykają złożone przez samice jaja i umieszczają je w workach rezonacyjnych (głosowych).

Mantella złota (Mantella aurantiaca) składa jaja w wilgotnych środowiskach lądowych. Fot. Lifeonwhite/envato

Cechy charakterystyczne skrzeku

Skrzek jest potoczną nazwą skupiska jaj składanych przez samice płazów bezogonowych (Anura). Jaja tych płazów są przeważnie kulistymi lub owalnymi strukturami osiągającymi średnicę 1-2 mm. Każde z nich otoczone jest przez jedną lub kilka galaretowatych osłonek zbudowanych z wielocukrów (mukopolisacharydów) i substancji białkowych (mukoprotein). Po zapłodnieniu osłonki te pobierają wodę i pęcznieją, znacznie zwiększając objętość jaja (nawet 25-krotnie). Pełnią one funkcję swoistych barier chroniących rozwijające się zarodki przed wysychaniem, urazami mechanicznymi, wnikaniem patogenów i atakiem drapieżników.

Skrzek (złoże jaj), w zależności gatunku, sposobu i ilości składanych jaj, może przyjmować następujące formy:

• pakiety – zawierające od kilku do kilkudziesięciu jaj połączonych galaretowatymi osłonkami w luźne skupiska; wyróżnia się pakiety kuliste, np. u rzekotki drzewnej (Hyla arborea), oraz pakiety nieforemne, np. u kumaka nizinnego (Bombina bombina) i kumaka górskiego (Bombina variegata);
• kłęby – zawierające od kilkuset do kilku tysięcy jaj połączonych galaretowatymi osłonkami w zwarte skupiska; wyróżnia się kłęby kuliste, np. u żaby moczarowej (Rana arvalis) i żaby trawnej (Rana temporaria), kłęby prawie kuliste, np. u żaby wodnej (Pelophylax esculentus) oraz kłęby nieforemne, np. u żaby śmieszki (Pelophylax ridibundus);
• sznury – zawierające od kilku do kilkunastu tysięcy jaj połączonych galaretowatymi osłonkami w wydłużone struktury z jajami ułożonymi w kilku rzędach; wyróżnia się sznury cienkie i długie (> 1 m), np. u ropuchy szarej (Bufo bufo) i ropuchy zielonej (Bufotes viridis), oraz sznury grube i krótkie (do 1 m), np. u grzebiuszki ziemnej (Pelobates fuscus) i nurzańca błotnego (Pelodytes punctatus).

Płazy bezogonowe charakteryzują się dużą różnorodnością w liczbie składanych jaj, co wynika w głównej mierze z realizowanej strategii rozrodczej. Największą ilość jaj składają gatunki rozmnażające się w środowiskach wodnych, nie przejawiające opieki rodzicielskiej na żadnym etapie rozwoju jaj i kijanek, np. żaba rycząca (Aquarana catesbeiana) – do 20 tys. jaj, ropucha aga (Rhinella marina) – do 25-30 tys. jaj. Najmniejszą ilość jaj składają gatunki rozmnażające się w środowiskach lądowych, opiekujące się lęgiem i osobnikami młodymi, np. szczekunka Eleutherodactylus limbatus i drzewołaz Oophaga pumilio składają zwykle tylko jedno jajo.

Kłęby skrzeku żaby trawnej (Rana temporaria). Fot. wirestock/envato

Sznury skrzeku ropuchy szarej (Bufo bufo). Fot. alessandrozocc/envato

Opieka rodzicielska u płazów bezogonowych

Płazy bezogonowe wykształciły szereg różnorodnych form opieki rodzicielskiej, mających na celu efektywne zwiększenie przeżywalności potomstwa. Opiekę nad jajami i wylęgającymi się z nich kijankami lub małymi żabkami sprawuje u większości gatunków tylko jeden osobnik dorosły (zwykle samiec), znacznie rzadziej oboje rodzice. Czas trwania opieki rodzicielskiej jest przeważnie krótki – od kilku do kilkunastu dni, jednak niektóre płazy mogą opiekować się potomstwem przez kilka miesięcy. Opieka nad złożonymi jajami obserwowana jest w głównej mierze u gatunków rozmnażających się na ladzie, np. drzewołazów (Dendrobatidae), lejopelm (Leiopelmatidae), świstkowatych (Leptodactylidae) czy nogolotkowatych (Rhacophoridae).

Opieka rodzicielska u płazów bezogonowych polega głównie na pilnowaniu lęgów przed potencjalnymi drapieżnikami. Samce zadziornicy włochatej (Astylosternus robustus) strzegą jaj złożonych w wodzie aż do momentu wyklucia się kijanek. Inne gatunki aktywnie bronią gniazd pianowych zbudowanych w zbiornikach wodnych, np. rzekotki Boana rosenbergi, lub na lądzie, np. ropuchy Nectophrynoides malcolmi. Jaja tych płazów mogą również rozwijać się na ciele lub wewnątrz ciała jednego z rodziców, np. na tylnych kończynach samca pętówki babienicy (Alytes obstetricans), w kieszeniach skórnych samicy grzbietoroda amerykańskiego (Pipa pipa) bądź w workach rezonacyjnych samca żaby Darwina (Rhinoderma darwinii).

Samiec pętówki babienicy (Alytes obstetricans) ze sznurami skrzeku owiniętego wokół tylnych kończyn. Źródło: By Laurent Lebois – Flickr, CC BY 2.0, Link

Bibliografia:

1. Biologia Campbella, Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020.
2. Encyklopedia biologiczna T. VIII, X, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999-2000.
3. An Introductory Biology of Amphibians and Reptiles, Laurie J. Vitt Janalee P. Caldwell, Elsevier LTD, Oxford 2013.
4. Mały słownik zoologiczny. Gady i płazy, Włodzimierz Juszczyk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
5. Vertebrate Biology, Donald W. Linzey, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2012.
6. Zoologia, T. 3, cz. 1. Szkarłupnie – płazy, Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.