Zjawa płowa (Eidolon helvum)

Występowanie

Zjawa płowa, znana także jako rudawka afrykańska lub rudawka płowa, to gatunek dużego nietoperza występujący powszechnie w Afryce Subsaharyjskiej, a także na wyspach Zatoki Gwinejskiej, w tym na Madagaskarze. Sporadycznie obserwowano ją również na Bliskim Wschodzie. Preferuje środowiska z dostępem do drzew – lasy, sawanny, miejskie parki, ogrody i plantacje. Zjawy płowe łatwo przystosowują się do obecności człowieka i często tworzą kolonie w miastach, gdzie odpoczywają na drzewach, nierzadko w pobliżu budynków czy ruchliwych ulic.

Wygląd

Zjawa płowa jest jednym z większych afrykańskich nietoperzy. Długość ciała dorosłego osobnika wynosi 14–20 cm, rozpiętość skrzydeł dochodzi do 80 cm, a masa ciała to 230–350 g. Samce są nieco większe od samic.

Ubarwienie futra jest płowe lub żółtobrązowe z jaśniejszym brzuchem. Sierść jest gęsta i miękka. Szyja samców ma charakterystyczny pomarańczoworudy odcień, często ciemniejszy niż u samic. Głowa przypomina nieco głowę lisa – stąd angielska nazwa „straw-coloured fruit bat” (słomianolita rudawka).

Uszy są średniej wielkości, bez wyraźnego koziołka, a skrzydła mają półprzezroczysty, ciemnoszary kolor.

Tryb życia i zachowanie

Zjawy płowe są typowo nocne. Dzień spędzają w koloniach liczących od kilkuset do nawet miliona osobników, śpiąc na drzewach w pozycji głową w dół. Są bardzo towarzyskie – w czasie spoczynku wydają głośne dźwięki, a w koloniach panuje ciągły gwar.

Aktywność rozpoczynają o zmierzchu, kiedy wyruszają na żer. Potrafią przelatywać dziesiątki kilometrów w poszukiwaniu owoców i nektaru. Wykazują silne przywiązanie do miejsc noclegowych – znane są kolonie, które od dziesięcioleci zajmują te same drzewa.

W okresie suchym niektóre populacje podejmują dalekie migracje, przemieszczając się nawet o setki kilometrów w poszukiwaniu pożywienia.

Pożywienie

Zjawa płowa jest frugiworem, czyli żywi się głównie owocami. Preferuje owoce figowców, mango, daktyli, gujawy i bananów. Oprócz owoców zjada również nektar i pyłek kwiatów, przyczyniając się do zapylania wielu gatunków roślin tropikalnych. Podczas jedzenia często rozgniata owoce, wysysa sok, a miąższ wypluwa – co sprawia, że jej żerowiska można rozpoznać po licznych resztkach owoców pod drzewami.

Rozmnażanie

Okres rozrodczy przypada zazwyczaj na porę suchą. Samce tworzą haremy, w których dominują nad kilkoma samicami. Ciąża trwa około 6–7 miesięcy, a samica rodzi jedno młode rocznie, rzadziej bliźnięta. Młode rodzą się z otwartymi oczami i są karmione mlekiem przez kilka miesięcy. Po około 10 tygodniach zaczynają uczyć się lotu, a samodzielność osiągają po trzech miesiącach.

Kolonie rozrodcze mogą liczyć tysiące samic, które rodzą w tym samym okresie, co zwiększa szanse przetrwania młodych dzięki tzw. „efektowi rozproszenia drapieżnictwa”.

Znaczenie ekologiczne

Zjawa płowa odgrywa ogromną rolę w ekosystemie tropikalnym – jest ważnym zapylaczem i rozsiewaczem nasion. Przemieszczając się na znaczne odległości, pomaga w rozprzestrzenianiu drzew owocowych i utrzymywaniu różnorodności biologicznej w lasach Afryki.
Niestety, w niektórych regionach jest postrzegana jako szkodnik upraw owocowych, a także jako źródło mięsa – stanowi część tzw. „bushmeat”.

Zagrożenia i ochrona

Gatunek Eidolon helvum został sklasyfikowany przez IUCN jako Near Threatened (NT) – „bliski zagrożenia”.
Główne zagrożenia to:

• utrata siedlisk (wycinka drzew w miastach i na sawannach),
• masowe odłowy dla mięsa i tradycyjnej medycyny,
• zaburzenia kolonii przez działalność człowieka (hałas, światło, wycinka).

Mimo dużej liczebności lokalnie populacje wykazują tendencję spadkową. W wielu krajach Afryki zjawa płowa objęta jest ochroną gatunkową, a w niektórych regionach prowadzone są programy edukacyjne dotyczące jej roli ekologicznej.

Ciekawostki

• W Ghanie i Nigerii niektóre kolonie zjaw płowych liczą ponad milion osobników – to jedne z największych skupisk ssaków na świecie.
• Z powodu licznych przelotów między lasami a uprawami, gatunek ten odgrywa ważną rolę w zapylaniu i rozsiewaniu drzew owocowych na rozległych obszarach.
• Zdarza się, że zjaw płowych nie można odróżnić od mniejszych rudawkowatych bez dokładnych badań czaszki lub DNA.

Zjawa płowa – pytania i odpowiedzi

Gdzie żyje zjawa płowa?

Zjawa płowa występuje w całej Afryce Subsaharyjskiej, a także na pobliskich wyspach i częściowo na Bliskim Wschodzie.

Czym żywi się zjawa płowa?

Żywi się głównie owocami oraz nektarem i pyłkiem kwiatów. Jest ważnym zapylaczem i rozsiewaczem nasion.

Czy zjawa płowa jest zagrożona?

Tak, IUCN klasyfikuje gatunek jako „bliski zagrożenia” ze względu na polowania i utratę siedlisk.

Jak duża jest zjawa płowa?

Rozpiętość skrzydeł dochodzi do 80 cm, a masa dorosłego osobnika wynosi ok. 300 g.