Noc Kupały – noc ognia, wody i miłości
Noc Kupały, zwana też Kupalnocką, Sobótką czy Palinocką, to jedno z najbardziej fascynujących i tajemniczych świąt słowiańskich. Przypadająca podczas najkrótszej nocy w roku, zwykle około 21-22 czerwca, od wieków celebruje siły natury, płodność, ogień i wodę – żywioły, które w pogańskim świecie miały moc oczyszczania, uzdrawiania i przywracania równowagi. Zanim Kościół przypisał jej nowego patrona – św. Jana Chrzciciela – była to noc pełna magii, wróżb i ekstatycznych obrzędów, podczas której zacierano granice między światem ludzi i duchów.
Kupala, Sobótka, Palinocka… wiele imion jednej nocy
W różnych częściach Polski (i Europy Środkowo-Wschodniej) noc przesilenia nosiła różne nazwy: Kupała, Sobótka, Kupalnocka, Palinocka. Choć dziś powszechnie znana jako Noc Świętojańska, przez wieki była obchodzona jako Noc Kupały – święto radości, płodności i magicznych rytuałów. W Rosji funkcjonuje do dziś jako Dzień Iwana Kupały, a jego obrzędowość zachowała niemal wszystkie przedchrześcijańskie elementy.
Etymologia samego słowa „Kupała” nie jest jednoznaczna. Jedni badacze doszukują się tu imienia słowiańskiego bóstwa, inni – bardziej pragmatycznie – wskazują na związek z rytualnymi kąpielami, które miały oczyszczać ciało i duszę oraz chronić przed złymi mocami.
Żywioły: ogień i woda
Centralnym punktem obchodów były ogniska. Płonęły na wzgórzach, przy rzekach, na skrajach wsi. Wokół nich tańczono, śpiewano, skakano przez płomienie – dla odwagi, zdrowia i powodzenia. Wierzono, że ogień tej nocy ma moc oczyszczającą, podobnie jak woda. Stąd też kąpiele w jeziorach, rzekach i… rosie – nierzadko nago, w blasku księżyca, co nadawało obrzędom charakter silnie zmysłowy i inicjacyjny.
Dla Kościoła katolickiego te praktyki były problematyczne. Już w średniowieczu duchowni potępiali rozpasane zabawy i pogańskie wróżby, starając się nadać świętu nowy, „uświęcony” wymiar – stąd pojawienie się w kalendarzu postaci św. Jana Chrzciciela, patrona chrztu i wody.
Rytualne puszczanie wianków, źródło: Лобачев Владимир (Vladimir Lobachev), CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Miłość i magia
Noc Kupały była wyjątkowym czasem dla młodych ludzi. To właśnie wtedy dochodziło do zalotów, wyznań miłosnych, a nawet inicjacji seksualnych – akceptowanych przez społeczność, choć zazwyczaj surowo zabranianych. Dziewczęta puszczały na wodę wianki z zapalonymi świeczkami – kierunek ich dryfowania miał zdradzić przyszłego wybranka, a jeśli wianek został wyłowiony przez chłopaka, wróżyło to szybkie zaręczyny.
Wierzono, że w tę jedną noc granica między światami się zaciera – duchy zmarłych wracały, by pobudzać żyjących do miłości i płodzenia. Noc Kupały bywała więc czasem swobody obyczajowej, gdy normy i zakazy ustępowały miejsca żarliwym uczuciom, tańcom do białego rana i intymnym spotkaniom w lesie.
Wierzono też, że w tę najkrótszą noc roku kwitnie paproć. Jej kwiat, widoczny tylko dla wybranych, świecił w ciemności i dawał znaleźcy niezwykłą moc: bogactwa, szczęścia, a nawet niewidzialności. Poszukiwania paproci były często pretekstem do samotnych spacerów par po lesie – co wzmacniało miłosny i inicjacyjny charakter nocy.
Zielone czary i czarne sabaty
Zioła zebrane w Noc Świętojańską miały wyjątkową moc. Szczególnie cenione były: bylica, łopian, ruta, dziewięciornik, lubczyk, dziurawiec. Używano ich do ochrony przed złymi duchami, chorobami i urokami.
Ale nie wszystko tej nocy miało pozytywny charakter. Wierzono, że wraz z siłami natury budzą się też demony i czarownice. Ich sabaty miały odbywać się na Łysej Górze – pełne harców, latania na miotłach i łopatach. Aby się przed nimi chronić, palono świece gromniczne, bito w dzwony, strzelano przy ogniskach i hałasowano drewnianymi kołatkami.
Kaszubska osobliwość: ścinanie kani
Jednym z najbardziej osobliwych obrzędów nocy świętojańskiej był zwyczaj ścinania kani, praktykowany na Kaszubach. Polegał na publicznej egzekucji drapieżnego ptaka – symbolu zła. W jego rolę wcielała się niekiedy wrona, sowa, a współcześnie – słomiana lub gliniana figura. Mieszkańcy wsi brali udział w rytualnej procesji, oskarżeniu ptaka o przewiny, a następnie w symbolicznej egzekucji i pochówku. Obrzęd, choć dziś przeobrażony w widowisko folklorystyczne, ma prawdopodobnie bardzo stare, może nawet ofiarne korzenie.
Uroczyste rozpalanie ognia. Noc Kupały koło Ślęży, Polska. 18 czerwca 2022 r., źródło: Wojsław Brożyna, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Pogańska dusza w chrześcijańskim płaszczu
Choć Kościół próbował ujarzmić i przemodelować święto Nocy Kupały, jego duch przetrwał. W wielu regionach, także w Polsce, chrześcijańska otoczka była raczej powierzchowna, a praktyki miały wciąż wyraźnie pogański charakter – zmysłowe, ekstatyczne, związane z naturą i ludzkim ciałem.
Dziś Noc Świętojańska wraca – nie jako religijne święto, ale jako festiwal ognia, wody, światła i muzyki, hołd złożony przyrodzie, tradycji i temu, co pierwotne i ludzkie. Współczesne imprezy plenerowe, puszczanie wianków, warsztaty zielarskie czy rekonstrukcje dawnych rytuałów pokazują, że tęsknimy za tym, co naturalne, rytualne i symboliczne.
I choć nikt już nie wierzy w kwitnącą paproć (albo nie chce się przyznać), magia tej nocy trwa nadal.
Noc Kupały – pytania i odpowiedzi (FAQ)
Kiedy obchodzi się Noc Kupały?
Noc Kupały obchodzi się w najkrótszą noc w roku – zazwyczaj z 21 na 22 czerwca. W tradycji chrześcijańskiej święto to zostało przekształcone w Noc Świętojańską, przypadającą z 23 na 24 czerwca.
Czym różni się Noc Kupały od Nocy Świętojańskiej?
Noc Kupały to pogańskie święto słowiańskie związane z przesileniem letnim. Noc Świętojańska to jego chrześcijańska wersja, powiązana z wigilią świętego Jana Chrzciciela. Obie noce łączą podobne zwyczaje, ale inne mają korzenie.
Jakie są zwyczaje i tradycje Nocy Kupały?
Typowe obrzędy Nocy Kupały to: puszczanie wianków na wodę, skakanie przez ogniska, szukanie kwiatu paproci, tańce i śpiewy przy ogniu, wróżby miłosne i rytuały oczyszczające.
Co oznacza puszczanie wianków w Noc Kupały?
Dziewczęta wrzucały wianki do rzek, by wróżyć sobie miłość. Jeśli chłopak wyłowił wianek, mogło to oznaczać związek lub zaręczyny. Tonący wianek wróżył samotność.
Co symbolizuje kwiat paproci?
Kwiat paproci to legendarna roślina, zakwitająca tylko raz – w Noc Kupały. Kto go znajdzie, zyska szczęście, bogactwo i zdolność widzenia rzeczy ukrytych. Symbolizuje też spełnienie miłosnych pragnień.
Opublikowany: 19 czerwca, 2025
- Urszula Janicka – Krzywda, Noc ognia – noc miłości, [w:] Tatry, Nr 3/2007;
- Agnieszka Szepetiuk-Barańska, adiunkt w Dziale Folkloru i Ceramiki Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu; Noc świętojańska; https://mnwr.pl/noc-swietojanska-2/;
- A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 2020.;
Wolę nasze rodzime święta pogańskie, niż te chrzescijanskie