Nieznane Oblicze Odry czyli ekologiczne znaczenie Odrzańskiej Doliny
Odra podobnie jak większość dużych rzek Europy, została uregulowana, a jej dolina znacznie zmniejszona. Najsilniej został przekształcony 187 km odcinek górnej Odry od Koźla do Brzegu Dolnego, gdzie oprócz ostróg, wykonanych także na pozostałych odcinkach, wybudowano 23 stopnie wodne. Odra jest wykorzystywana przez żeglugę śródlądową.
Odra prawie na całej swojej długości została obwałowana. Wały zbudowano w odległości do 1,5 km od rzeki (skrajnie nawet do 3 km). Obwałowania odcięły teren zawala od żyznych zalewów, dlatego też uległo ono znacznie większym przeobrażeniom niż międzywale.
W dolinie Odry zachowało się wiele cennych ekosystemów bagienno-torfowiskowych oraz leśnych. Tereny podmokłe zachowały się w dolinie Odry na najniższych terasach zalewowych, u podnóża skarp, na skrzydłach doliny oraz na terenie międzyodrza, gdzie rzeka wcięła się głęboko w dolinę, a następnie uległa wypłyceniu przez pokłady mineralne i organiczne. Tereny podmokłe znajdują się obecnie tam między dwoma korytami rzeki. Wpływ na obecność terenów podmokłych ma również istnienie ww. stopni wodnych. Na odcinkach doliny powyżej nich następuje podtapianie terenu.
Na terenach otwartych w dolinie na zawalu dominują grunty orne, natomiast w międzywalu łąki i pastwiska użytkowane ekstensywnie. Część nie użytkowanych łąk zarasta krzewami. Na wielu odcinkach Odry zachowały się liczne starorzecza. Większość z nich jest odcięta od rzeki przy średnich stanach wody. Część z nich okresowo wysycha. Ich wielkość sięga od kilku arów do wielohektarowych akwenów o długości nawet 8 km. Większość starorzeczy to zbiorniki eutroficzne z licznymi zespołami roślinnymi. Do najrzadszych zespołów starorzeczy i rejonu Międzyodrza należą: zespół wolfii bezkorzeniowej, zespół salwinii pływającej Spirodelo-Salvirrietum natansis, zespół rdestnicy stępionej Potamogetonetum obtusifolii, zespół grzybieni północnych Nymphaeatum candidae, zespół orzecha wodnego Trapetum natansis, zespół grzybieńczyka wodnego Nymphoidetum peltatae, zespół z przestką pospolitą Eleocharido-Hippurideturn.
Mówiąc o znaczeniu ekologicznym Odry nie sposób nie wymienić najważniejszych terenów bagienno-torfowiskowych. Pojawiają się one już na terenie Pradoliny Wrocławskiej, a do najcenniejszych z nich należą: obszar starorzeczy i zalewowych łąk między Jelczem a Ratowicami na prawym brzegu Odry o pow. ok. 1000 ha., na wysokości wsi Nowe Kolonie, powyżej Brzegu, o pow. ok. 500 ha, „Zielone Łąki” na lewym skrzydle pradoliny Odry – między wioskami Zabór Wielki a Przedmoście o pow. ok. 400 ha, kompleks łąk i starorzeczy na odcinku Ścinawa-Przychowa ok. 400 ha. Na terenie Pradoliny Głogowskiej najcenniejszy jest Rejon ujścia Baryczy – kompleks bagiennych łąk i starorzeczy na obszarze ok. 700 ha. Na terenie Doliny Środkowej Odry mamy: obszar zalewowych łąk i starorzeczy o pow. ok. 2000 ha na odcinku Radnica-Krosno Odrzańskie, odcinek Czarnowo-Chlebowo – obszar zalewowych łąk na lewym brzegu Odry oraz w dolinie rzeki Łomianka o pow. ok. 700 ha, okolice wsi Bytomiec – zalewowe łąki i starorzecza o pow. ok. 700 ha. Na terenie Kotliny Freienwalde znajduja się: Rezerwat Słońsk o pow. 4244 ha – obszar okresowo zalewanych łąk, małych jeziorek i kanałów w przyujściowej dolinie Warty i rzeki Postomii, odcinek Porzecze-Kostrzynel – zalewane łąki i starorzecza o pow. ok. 1300 ha. Najcenniejszy obszar bagienny w dolinie Odry to znajdujący się na terenie Dolnej Odry rejon Międzyodrza o pow. ok. 6500 ha. Warta uwagi jest też, znajdująca się poniżej ujścia Odry do Zalewu Szczecińskiego, delta wsteczna rzeki Świny – obszar bagienno-torfowiskowy o pow. ok. 288 ha.
Największe znaczenie przyrodnicze, prócz terenów bagienno-torfowiskowych w dolinie Odry mają rosnące tutaj lasy. Kompleks wilgotnych lasów odrzańskich (głównie łęgi, grądy i olsy) porasta po polskiej stronie Odry ok. 18 500 ha powierzchni doliny. Dzięki zachowaniu wielu fragmentów naturalnej szaty roślinnej oraz przebogatej awifaunie, lasy odrzańskie można zaliczyć do najcenniejszych obszarów Europy (ze względu na wagę i obszerny charakter zagadnienia, lasom odrzańskim poświęcony zostanie osobny artykuł).
Dla ptaków Odra i jej dolina jest cennym miejscem gnieżdżenia, zimowania i przystankowym w czasie wędrówek. W związku z regulacją, koryto Odry nie stanowi już dziś atrakcyjnego miejsca dla ptaków łęgowych. Pozostały jednak w dolinie obszary mało odbiegające od naturalnych, gdzie gnieżdżą się zimorodki Alcedo atthis, brzegówki Riparia riparia czy brodźce piskliwe Actitis hypoleucus. Są to odcinki przyujściowe niektórych dopływów Odry oraz fragmenty dopływów płynących w dolinie Odry. Brak wysp w nurcie jest częściowo rekompensowany przez kopalnie i wyrobiska żwirów rzecznych. Na zalanych żwirowniach w górnym biegu Odry pomiędzy Raciborzem a Zdzieszowicami gniazdują m.in.: mewa śmieszka Larus ridibundus, rybitwa zwyczajna Sterna hirundo, mewa pospolita Larus canus, sieweczka rzeczna Charadrius dubius. W dolnym biegu Odry na terenie kopalni żwiru w okolicach Bielinka dodatkowo gniazdują: bardzo rzadka w Polsce rybitwa białoczelna Sterna albifrons oraz ohar Tadorna tadorna i ostrygojad Haematopus ostralegus.
Zdecydowana większość terenów otwartych nad Odrą to obszary wykorzystywane rolniczo. W tej sytuacji trudno jest dziś znaleźć w dolinie rzeki tereny otwarte, charakteryzujące się dużym znaczeniem dla ptaków łęgowych. Wyjątkiem są starorzecza zlokalizowane między Malczycami a Głogowem, tereny koło Krosna Odrzańskiego, zatorfione obniżenie koło Słubic, Kostrzyński Zbiornik Retencyjny, okolice Starego Kostrzynka, obszar Międzyodrza oraz ujścia i odcinki przyujściowe takich rzek nizinnych, jak: Stobrawa, Oława, Widawa, Kaczana, Barycz, Ilanka czy Warta. Niektóre z tych obszarów zasiedlane są przez zagrożone wyginięciem i rzadkie gatunki ptaków wodno-błotnych, takie jak: łabędź krzykliwy Cygnus cygnus, ohar Tadorna tadorna, świstun Anas penelope, rożeniec Anas aczeta, cyranka Anas guerguedula, krakwa Anas strepera, płaskonos Anas clypeata, żuraw Grus grus, derkacz Crex crex, ostrygojad Haematopus ostralegus, biegus zmienny Calidris alpina, batalion Philomachus pugnax, bekas Gallinago gallinago, rycyk Limosa limosa, krwawodziób Tringa totanus, kulik wielki Numenius arquata.
Brak naturalnych terenów otwartych jest częściowo rekompensowany przez występowanie w dolinie rzeki stawów hodowlanych i sztucznych zbiorników zaporowych. Stawy rybne stanowią atrakcyjne miejsca lęgowe dla takich gatunków, jak: perkozy Podiceps cristatus, P. ruficollis, P. nigricollis, P. griseigena, bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, gęgawa Anser censer, liczne gatunki kaczek, śmieszka Larus ridibundus i inne. W dolinie Odry leżą stawy Wielikąt i Łężczak.
W dolinie Odry znajduje się jeden zbiornik retencyjny o ogromnym znaczeniu dla ptaków wodnych. Jest to Zbiornik Kostrzyński, usytuowany pomiędzy Słońskiem i Kostrzynem, w ujściu Warty do Odry. Znany jest on również pod nazwą Rezerwatu Słońsk. Gniazduje tam ok. 30 gatunków ptaków rzadkich i ginących w Polsce i Europie. Zbiornik Kostrzyński swoim charakterem przypomina tereny zalewowe w dolinach rzek nizinnych i w ten sposób chociaż częściowo rekompensuje niedobór naturalnych siedlisk tego typu w dolinie Odry.
Na przebadanych powierzchniach próbnych gniazdowało do 49 gatunków ptaków, a łączne zagęszczenie dochodziło do 215 par na 10 ha. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie muchołówki białoszyjej Ficedula albicollis, większości europejskich dzięciołów, trzmielojada Pernis apivorus oraz dwóch gatunków kań Milvus milvus, M. migrans.
Dzięki mozaice lasów, łąk podmokłych, torfowisk, starorzeczy, dolina Odry pozwala na rozprzestrzenianie się roślin i zwierząt zarówno wzdłuż rzek zlewni, jak również tworzy połączenia pomiędzy zlewniami innych dużych rzek.
Nie ulega wątpliwości, że Odrzańska dolina jest bezcennym korytarzem ekologicznym o znaczeniu europejskim. Pozostaje ubolewać tylko, że fakty na temat bogactwa przyrodniczego Odry są tak słabo znane w naszym społeczeństwie.
Dr Wojciech Jankowski, PTPP proNatura
Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju
Wrocław, czerwiec 2001



