Czarna biotechnologia. Prawo międzynarodowe wobec zagrożeń związanych z jej rozwojem

Wyróżnia się zatem biotechnologię zieloną, czerwoną oraz białą. Biotechnologia zielona odnosi się do sektora rolnego i żywnościowego, czerwona wiąże się z ochroną zdrowia, medycyną i farmacją, a biała wykorzystuje systemy biologiczne w produkcji przemysłowej i ochronie środowiska (żywe organizmy wykorzystywane są m.in. do produkcji potrzebnych w przemyśle enzymów czy do bioremediacji). We wszystkich tych obszarach postępy w dziedzinie biotechnologii mogą „stanowić dla ludzkości ogromny dobroczynny potencjał”, przyczyniając się do rozwiązywania jej problemów i do polepszania jej bytu. Każdej nowatorskiej technologii towarzyszą jednak obawy przed nowymi zagrożeniami, jakie przynosić może jej rozwój.

Źródłem wielu takich obaw i kontrowersji jest również nowoczesna biotechnologia. Rewolucja biotechnologiczna otwiera przed człowiekiem wiele nowych możliwości. Jednak „człowiek, niestety, od dawna potrafił wykorzystywać najnowszą technikę zarówno dla dobra ludzkości, jak i do jej unicestwienia”. Niemal „każde nowe odkrycie można wykorzystać także do celów militarnych lub terrorystycznych”. Również osiągnięcia nowoczesnej biotechnologii mogą potencjalnie być wykorzystywane nie tylko w zamiarach pokojowych, lecz także we wrogich, w celu wyrządzenia szkód ludności, jak również roślinom, zwierzętom oraz środowisku przeciwnika. Ten szczególny obszar wyróżnia się, przyporządkowując mu kolor czarny. Czarna biotechnologia (black biotechnology) lub ciemna biotechnologia (dark biotechnology) to biotechnologia w kontekście zagrożeń, jakie stanowią wojna biologiczna (biowarfare) oraz bioterroryzm, jak również sposobów zapobiegania tym zagrożeniom.

Działania wrogie, wojenne lub terrorystyczne, stanowią poważne zagrożenie również dla środowiska. Podkreśla to wyraźnie Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie Środowiska i Rozwoju, stwierdzając w zasadzie numer 25: „Pokój, rozwój i ochrona środowiska są współzależne i niepodzielne”. Szczególnym zagrożeniem jest możliwość wykorzystania do takich działań broni biologicznej. Z uwagi na to, że osiągnięcia rewolucji biotechnologicznej mogłyby zostać wykorzystane do produkcji broni biologicznej (biotechnology may be weaponized), kontrola tej szczególnej kategorii broni, zaliczanej do broni masowej zagłady, staje się jeszcze trudniejszym wyzwaniem niż dotychczas.

2. Zakaz broni biologicznej w prawie międzynarodowym

Centralne miejsce w tym obszarze zajmują dwie umowy międzynarodowe: Protokół Genewski z 17 czerwca 1925 roku11 oraz Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu z 10 kwietnia 1972 roku(dalej jako: Konwencja o zakazie broni biologicznej lub BTWC). Protokół Genewski zakazuje stosowania w konfliktach zbrojnych wszelkich bakteriologicznych środków wojennych.

Zakaz wyrażony w Protokole ma obecnie charakter powszechnie obowiązującej, zwyczajowej normy prawa międzynarodowego, co potwierdziły liczne rezolucje Zgromadzenia Ogólnego NZ. Zakaz ten jest jednak ograniczony jedynie do użycia broni bakteriologicznej w czasie wojny, nie obejmuje natomiast działań, które użycie tej broni poprzedzają i przygotowują, jak prowadzenie nad nią badań, jej produkcję oraz gromadzenie. Kolejnym ograniczeniem była możliwość składania przez państwa zastrzeżeń zapewniających im prawo stosowania broni bakteriologicznej w odwecie za podobny atak wymierzony przeciwko nim (retaliation in kind), większość tych zastrzeżeń została jednak z czasem wycofana15. Mając na uwadze fakt, że „jedyną skuteczną formą ochrony przed bronią biologiczną jest zapobieganie jej produkcji i magazynowania”, nieodzownym było przyjęcie umowy rozbudowującej i wzmacniającej zakaz odnoszący się do broni biologicznej. Umową tą jest Konwencja o zakazie broni biologicznej i toksycznej, pierwszy traktat rozbrojeniowy w pełnym tego słowa znaczeniu, postrzegany jako „kamień milowy w wysiłkach mających na celu zapobieganie używaniu czynników biologicznych lub toksyn jako broni” (zatem tej konwencji będzie poświęcona dalsza część rozważań).

Konwencja wprowadziła bezwzględny zakaz prowadzenia badań, produkowania, gromadzenia, nabywania w jakikolwiek inny sposób oraz przechowywania wszelkiej broni biologicznej, która ma służyć celom innym niż cele profilaktyczne, ochronne lub inne cele pokojowe (art. I BTWC). Tym zakazem jest objęta cała kategoria broni biologicznej. Dotyczy to także broni, jaka mogłaby być produkowana z zastosowaniem metod inżynierii genetycznej oraz innych osiągnięć nowoczesnej biotechnologii.

3. Broń biologiczna na tle osiągnięć nowoczesnej biotechnologii

W charakterze broni biologicznej mogą zostać wykorzystane bakterie, wirusy, riketsje, grzyby bądź toksyny pochodzenia organicznego, które wywołują ciężkie choroby u ludzi, zwierząt lub roślin. Zasadniczym celem ataku biologicznego są ludzie. Możliwy jest też jednak atak wymierzony w rośliny lub zwierzęta (agricultural warfare lub agroterrorism) bowiem zniszczenie roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych może pozbawić przeciwnika zapasów żywności i stanowić cios dla jego gospodarki. Uprawy tworzące jednolite pod względem genetycznym monokultury są szczególnie podatne na taki atak. Ponadto, atak biologiczny może skutkować długotrwałym skażeniem środowiska (przykładem może być wyspa Gruinard u wybrzeży Szkocji, przez lata skażona wskutek przeprowadzonej tam serii testów z bronią biologiczną).

Konwencja z 1972 roku mówi o mikrobiologicznych lub innych biologicznych środkach czy toksynach, tych pojęć jednak nie definiuje szczegółowo. Nie ustanawia też żadnej specjalnej listy, która wyliczałaby uznawane za nadające się do wykorzystania w charakterze broni biologicznej środki i toksyny bądź ich kategorie (choć propozycje uzupełnienia artykułu I Konwencji o taką listę były wysuwane). Zamiast tego posługuje się kryterium celu ogólnego (general purpose criterion). Wyłącznie to kryterium ma rozstrzygać o tym, czy określone działanie jest działaniem dozwolonym czy zabronionym przez Konwencję.

Zabronione są działania mające za przedmiot środki nie przeznaczone do wykorzystania w celach profilaktycznych, ochronnych lub w innych celach pokojowych (podobne rozwiązanie zostało również przyjęte w dwóch innych konwencjach: Konwencji o zakazie broni chemicznej z 1993 roku [CWC] oraz konwencji o zakazie technicznych środków oddziaływania na środowisko z 1977 roku). Takie rozwiązanie zapewnia unormowaniom konwencyjnym elastyczność i pozwala na objęcie nimi wszelkich nowych osiągnięć naukowych i technicznych (równocześnie jednak jest źródłem problemów i słabości Konwencji). Dzięki temu zakresem Konwencji objęty może być również obszar czarnej biotechnologii. Artykuł I BTWC znajduje zastosowanie do osiągnięć w takich dziedzinach, jak mikrobiologia, biotechnologia, biologia molekularna, inżynieria genetyczna i genomika, co podkreśliła Czwarta Konferencja Stron Konwencji w przyjętej przez siebie Deklaracji Końcowej (zob. art. 6 tej Deklaracji), a później również Szósta Konferencja (zob. art. I Deklaracji Końcowej). Inżynieria genetyczna może zatem zostać wykorzystana do tworzenia nowej, udoskonalonej broni biologicznej, co rodzi nowe zagrożenia.

W okresie, gdy Konwencja była negocjowana, „szeroko rozpowszechnione było przekonanie o ograniczonej przydatności broni biologicznej do celów militarnych”. Jednakże teraz, za sprawą postępu w dziedzinie biotechnologii istnieje obawa, że broń biologiczna może „przekształcić się w pełni przewidywalny środek prowadzenia działań wojennych”. Niebezpieczeństwo takie dostrzega również Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK), który podjął w tym zakresie działania w ramach specjalnej inicjatywy zatytułowanej „Biotechnologia, broń biologiczna a humanitaryzm”. W jej ramach wystosowany został apel, w którym MKCK wzywa państwa do przyjęcia specjalnej międzynarodowej deklaracji poświęconej biotechnologii i broni biologicznej (high-level political declaration).

Inżynieria genetyczna umożliwia tworzenie organizmów o nowych właściwościach, co może zostać wykorzystane do produkcji nowej i udoskonalonej broni biologicznej. Wśród budzących obawy modyfikacji genetycznych wylicza się: nadawanie odporności na antybiotyki i stosowane dotychczas szczepienia, zwiększanie zjadliwości, stabilności i trwałości w aerozolach oraz w niesprzyjających warunkach środowiskowych, utrudnianie wykrycia oraz rozpoznania czy nadawanie zdolności produkowania różnorodnych niebezpiecznych toksyn. Obawy te są realne, na co wskazują przykłady ujawnionych w minionych latach i budzących kontrowersje badań powadzonych z wykorzystaniem technik inżynierii genetycznej (do najczęściej powoływanych należą: stworzenie odpornych na znane antybiotyki i szczepionki szczepów wąglika oraz wyhodowanie szczególnie zjadliwego wirusa ospy mysiej, co otwiera możliwość dokonywania podobnych modyfikacji również w odniesieniu do pozostałych wirusów ospy). Źródłem szczególnych obaw są eksperymenty genetyczne z wykorzystaniem niebezpiecznych patogenów, takich jak wirus ospy prawdziwej.

Międzynarodową kampanię przeciwko takim eksperymentom zainicjowały organizacje pozarządowe (The Third World Network, The Sunshine Project i jeszcze kilka innych NGO). Organizacje te apelują do Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) o ustanowienie zakazu prowadzenia jakichkolwiek badań polegających na genetycznej modyfikacji wirusa ospy i wprowadzania jego genów do innych organizmów. Również badania prowadzone w celach pokojowych mogą prowadzić bowiem do rezultatów, które będzie można łatwo wykorzystać w celach wrogich (przykładowo, doświadczenia naukowców australijskich z wirusem ospy mysiej zakładały opracowanie środka biologicznej kontroli gryzoni wywołującego u nich niepłodność w celu ochrony niszczonych przez nie upraw). Mając to na uwadze, MKCK apeluje nie tylko do państw, lecz również do naukowców oraz przemysłu biotechnologicznego i podkreśla konieczność budowania sieci prewencji (web of prevention) opartej na kulturze odpowiedzialności (culture of responsibility).

W wielu przypadkach badania prowadzone w celach pokojowych niełatwo jednoznacznie odróżnić od badań prowadzonych w celach wrogich, badania te oraz wykorzystywane przy nich materiały i technologie cechuje bowiem możliwość podwójnego zastosowania (dual-use). Czyni to kontrolę przestrzegania zobowiązań wynikających z Konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej szczególnie problematyczną. W tym kontekście budowa kultury odpowiedzialności, o której mowa w apelu MKCK, jest szczególnie istotnym zadaniem. W tym celu Komitet wzywa państwa „do przyjęcia na szczeblu krajowym i międzynarodowym kodeksów postępowania przeznaczonych dla środowisk naukowych, medycznych i przemysłowych, tak aby zmniejszyć do minimum ryzyko wykorzystywania czynników biologicznych do wrogich celów”.

4. BTWC wobec problemu podwójnego zastosowania

Biotechnologia zaliczana jest do technologii podwójnego zastosowania (biotechnology is inherently dual-use). Te same techniki, materiały czy sprzęt, które wykorzystywane są do celów przemysłowych albo defensywnych (np. do produkcji nowych szczepionek bądź środków ochrony roślin), mogą również posłużyć do opracowania nowych środków broni biologicznej, szczególnie, że dostęp do nich staje się coraz szerszy i łatwiejszy (m.in. ze względu na globalizację biotechnologii). Kontrola czarnej biotechnologii nastręcza tym samym szczególnych trudności i różni się w istotny sposób od kontroli technologii wykorzystywanych do produkcji innych kategorii broni, zaliczanych również do broni masowej zagłady: broni chemicznej oraz broni nuklearnej.

Z uwagi na dostępność biotechnologii podkreśla się, że czarna biotechnologia w szczególny sposób może zasługiwać na miano technologii masowej zagłady” oraz że analogie do broni chemicznej oraz nuklearnej i reżimów służących ich kontroli nie będą w przypadku biotechnologii zbyt pomocne. Ponadto, broń biologiczna określana jest mianem broni atomowej ubogich (a poor man’s atomic weapon), bowiem koszty jej produkcji uznawane są za stosunkowo niskie w porównaniu z kosztami produkcji innych kategorii broni. W tym kontekście szczególne obawy budzi możliwość wykorzystania broni biologicznej przez terrorystów (bioterroryzm, zagrożeniem może być również agroterroryzm).

Nie można też „wykluczyć zainteresowania jakiejś grupy terrorystycznej wyrafinowaną bronią otrzymywaną z wykorzystaniem nowoczesnych technik inżynierii genetycznej”. Konwencja z 1972 roku nie dostarcza jednak odpowiedzi na te problemy, nie przewiduje bowiem żadnych mechanizmów kontroli przestrzegania jej postanowień. W przeciwieństwie do innych traktatów z zakresu kontroli zbrojeń, BTWC nie zawiera żadnych konkretnych rozwiązań instytucjonalnych. Mimo stwierdzeń, że „wszystkie te zakazy są dość precyzyjne, możliwe do wyegzekwowania i przestrzegane w praktyce przez państwa, które są stronami odpowiednich umów; natomiast obejmują te rodzaje broni, które w dotychczasowej praktyce militarnej okazały się niezbyt skuteczne” (odnośnie zakazów wyrażonych w BTWC oraz w kilku jeszcze innych konwencjach, m.in. Protokole Genewskim, ENMOD i Konwencji o zakazie broni chemicznej), rzeczywistość jest jednak o wiele bardziej skomplikowana. Postanowienia konwencji były „łamane od samego początku” (m.in. „Związek Radziecki, pomimo statusu ko-depozytariusza Konwencji, kontynuował prace nad ofensywną bronią biologiczną po jej wejściu w życie”).

Mając na uwadze powyższe oraz postęp w dziedzinie biotechnologii i możliwość przekształcenia broni biologicznej w bardziej skuteczny środek prowadzenia działań wojennych, podkreśla się, że wzmocnienie BTWC jest w obecnej dobie „rzeczą niezmiernie pilną”. Nie jest to jednak zadaniem łatwym, co wyraźnie pokazały kilkuletnie negocjacje nad protokołem weryfikacyjnym do Konwencji (prowadzono je w okresie 199455-2001). W toku negocjacji problemom związanym z rozwojem nowoczesnej biotechnologii poświęcono wiele uwagi. Negocjacje zakończyły się jednak fiaskiem, na co wpływ między innymi miały te właśnie problemy.

Wyrażane są opinie, że przestrzegania postanowień Konwencji nie da się zweryfikować (że BTWC jest inherently unverifiable). Na takim stanowisku stanęły również Stany Zjednoczone, które w 2001 roku odrzuciły kategorycznie zarówno przedłożony przez ekspertów projekt, jak również całą dotychczasową koncepcję wzmocnienia Konwencji za pomocą uzupełniającego ją protokołu weryfikacyjnego, stwierdzając, iż protokół taki dawałby jedynie fałszywe poczucie bezpieczeństwa i nie byłby w stanie zapobiec łamaniu postanowień konwencyjnych. Jednocześnie zagrażałby interesom sektora biotechnologicznego, który poprzez konieczność poddania się nowemu reżimowi kontrolnemu byłby narażony na utratę tajemnic handlowych (confidential business information), oraz interesom bezpieczeństwa narodowego (national security). Poza tym liczba zakładów i laboratoriów, które należałoby poddać kontrolom, byłaby bardzo duża.

Mimo fiaska negocjacji nad protokołem potrzeba podejmowania dalszych wysiłków i współpracy międzynarodowej na rzecz wzmocnienia Konwencji. Jest ona nadal silnie podkreślana ze względu na to, że the BTWC remains seriously flawed at a time when it is becoming more important than ever as developments in biotechnology make the production of effective biological agents and toxins easier and cheaper, a „sposób, w jaki społeczność międzynarodowa stawi czoła temu wyzwaniu, będzie stanowić o sile i przyszłości przepisów o rozbrojeniu biologicznym”. Konieczność podejmowania takich wysiłków konsekwentnie podkreśla również MKCK. Nawet jeśli podejmowana działania nie będą w stanie rozwiązać wszystkich problemów całkowicie, nie należy jednak ich zarzucać.

5. Grupa Australijska

Kontroli czarnej biotechnologii i realizacji celów Konwencji o zakazie broni biologicznej mogą również służyć działania podejmowane na podstawie innych umów i na innych forach międzynarodowych. Takie działania podejmowane są w ramach Grupy Australijskiej (dalej: GA). Jest ona nieformalnym porozumieniem, w ramach którego współpracuje ze sobą aktualnie trzydzieści dziewięć państw (w tym Polska) oraz Komisja Europejska. Wszystkie państwa członkowskie GA są jednocześnie stronami BTWC. Celem Grupy Australijskiej jest ograniczanie groźby rozprzestrzeniania broni biologicznej oraz chemicznej poprzez koordynację polityk eksportowych jej członków. Mają temu służyć wspólne listy kontrolne (common control lists). Są to specjalnie ustalane przez Grupę wykazy towarów i technologii, które z uwagi na możliwość ich wykorzystania do produkcji broni biologicznej lub chemicznej są przez członków Grupy poddawane szczególnej kontroli eksportowej.

Wśród widniejących na listach Grupy Australijskiej czynników biologicznych (biological agents) znalazły się również organizmy genetycznie zmodyfikowane. Ujęte zostały tam mianowicie GMO, które zawierają sekwencje kwasów nukleinowych wpływające na właściwości niebezpiecznych patogenów lub kodujące niebezpieczne toksyny. Obrót widniejącymi na listach organizmami ma podlegać dodatkowym ograniczeniom (np. konieczność uzyskania specjalnego pozwolenia eksportowego). Działalność Grupy Australijskiej pozostaje w związku zwłaszcza z artykułami III oraz X BTWC. Działając na rzecz ograniczenia groźby proliferacji broni biologicznej, Grupa realizuje cele określone w artykule III. Zgodnie z artykułem X, działania te nie powinny jednak w nadmierny sposób utrudniać transferu technologii, materiałów i sprzętu oraz współpracy w celach pokojowych. Nie powinny stwarzać barier w dostępie do nowoczesnych technologii i pokojowym rozwoju żadnej ze stron BTWC (takie zarzuty pod adresem Grupy Australijskiej wysuwane są zwłaszcza przez państwa zaliczane do krajów rozwijających się).

Implementacji artykułu X BTWC sprzyja również działalność Międzynarodowego Centrum Inżynierii Genetycznej i Biotechnologii (ICGEB), które jest międzynarodową organizacją międzyrządową utworzoną na mocy umowy międzynarodowej z 1983 roku. Do celów Centrum należy wspieranie przejrzystości, wymiany informacji oraz współpracy międzynarodowej w obszarze pokojowych zastosowań inżynierii genetycznej i biotechnologii (rola ICGEB w tym zakresie podkreślana jest m.in. przez Sekretariat ONZ).

6. BTWC a Protokół Kartageński o Bezpieczeństwie Biologicznym

Pierwszą umową międzynarodową bezpośrednio i w całości poświęconą ochronie środowiska oraz zdrowia ludzkiego przed potencjalnymi zagrożeniami związanymi z wykorzystywaniem nowoczesnej biotechnologii jest Protokół Kartageński o Bezpieczeństwie Biologicznym (dalej: CPB). Problematyka czarnej biotechnologii wymaga rozważenia relacji pomiędzy CPB a BTWC, bowiem można wskazać elementy, które są dla obu tych umów wspólne. Protokołem Kartageńskim zostały objęte żywe zmodyfikowane organizmy, będące wynikiem nowoczesnej biotechnologii (living modified organisms resulting from modern biotechnology – dalej: LMO).

Będą do nich należeć również organizmy wyposażone w cechy zagrażające zdrowiu ludzi, zwierząt lub roślin i nadające się do wykorzystania w charakterze broni biologicznej. Zakresy pojęć żywy zmodyfikowany organizm, o którym mowa w CPB, oraz środek biologiczny i mikrobiologiczny, o którym mowa w BTWC, mogą się krzyżować. Niektóre spośród LMO mogą zostać uznane za środek biologiczny objęty zakazem wyrażonym w BTWC. Zakaz ten odnosi się bowiem do wszystkich biologicznych środków bojowych, bez względu na metodę ich produkcji, zarówno konwencjonalnych (niemodyfikowanych genetycznie), jak również tych wyprodukowanych z wykorzystaniem metod nowoczesnej biotechnologii. Pewne wspólne elementy można również wskazać, jeśli chodzi o cel przyświecający obu umowom.

Protokół Kartageński ma na celu ochronę przed negatywnym wpływem, jaki LMO mogłyby wywrzeć na różnorodność biologiczną, z uwzględnieniem również zagrożeń dla zdrowia ludzkiego. Jest umową z zakresu ochrony środowiska (określaną nawet mianem powszechnie uznawanej za jedną z najważniejszych umów międzynarodowych w tej dziedzinie). Jednak uwzględniane na jego podstawie mają być również zagrożenia dla zdrowia ludzkiego (w toku negocjacji nad Protokołem była to jedna z trudniejszych kwestii, dlatego ustalenie jednolitego sposobu interpretacji tego postanowienia jest problematyczne). BTWC natomiast ma na celu wyeliminowanie broni biologicznej, a więc groźby użycia środków biologicznych i mikrobiologicznych oraz toksyn przeciwko ludziom, zwierzętom lub roślinom. Zamierzone użycie takich środków bądź ich przypadkowe uwolnienie do środowiska (przykładem takiego uwolnienia może być wypadek, do którego doszło w 1979 roku w Swierdłowsku na terenie b. ZSRR) może być źródłem poważnych zagrożeń dla ludzi, zwierząt, roślin, różnorodności biologicznej oraz środowiska.

Szczególne zagrożenie dla bioróżnorodności stanowi broń biologiczna wymierzona przeciwko roślinom i zwierzętom. Wyeliminowanie zagrożeń związanych z bronią biologiczną, ochrona bioróżnorodności oraz bezpieczeństwo w rozwoju i stosowaniu organizmów genetycznie zmodyfikowanych to zagadnienia, które są ze sobą powiązane. Protokół Kartageński, regulując LMO, koncertuje się na ich transgranicznym przemieszczaniu. Wspomina również o transferze technologii oraz know-how (podkreślając w szczególności konieczność uwzględniania potrzeb krajów rozwijających się w tym zakresie – zob. art. 22 CPB).

Wspierając wymianę informacji (poprzez utworzenie Systemu Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym – zob. art. 20 CPB) oraz współpracę międzynarodową w obszarze nowoczesnej biotechnologii, zwiększa przejrzystość tego obszaru. Postanowienia te mogą odgrywać rolę również w kontekście wspomnianych już artykułów III (nieproliferacja broni biologicznej) oraz X BTWC (transfer materiałów i technologii oraz współpraca w celach pokojowych). Biorąc pod uwagę wszystko to, o czym była mowa powyżej, podkreśla się konieczność koordynacji wysiłków podejmowanych na podstawie obu umów, CPB oraz BTWC. Umowy te powinny wzajemnie się wspierać oraz uzupełniać (should be mutually-supportive and should complement each other).

7. Konwencja o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko (ENMOD)

Zagrożenia związane z możliwością wykorzystania nowoczesnej biotechnologii do wrogich celów rozważane są również w kontekście Konwencji z 1977 roku o zakazie używania technicznych środków oddziaływania na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych wrogich celach (dalej jako: ENMOD). Pojęcie technicznych środków oddziaływania na środowisko (environmental modification techniques) obejmuje wszelkie środki mające na celu dokonywanie zmian w dynamice, składzie lub strukturze Ziemi, włączając w to jej biosferę oraz litosferę, hydrosferę, atmosferę lub przestrzeń kosmiczną, poprzez rozmyślne kierowanie procesami naturalnym (art. II ENMOD). Środki takie są zabronione, jeśli ich użycie powodować będzie rozległe (widespread), długotrwałe (long-lasting) lub poważne (severe) następstwa (art. I).

Wśród potencjalnych oddziaływań na środowisko wylicza się wywoływanie trzęsień ziemi, tsunami, zmian pogodowych i klimatycznych, zmian prądów oceanicznych, zmian w warstwie ozonowej oraz w jonosferze (zob. Understandings – dokument przygotowany przez Komitet Konferencji Rozbrojeniowej). Katalog ten można określić jako dość wizjonerski, biorąc pod uwagę fakt, iż obecnie trudno uznać za prawdopodobne wykorzystanie w celach militarnych lub innych celach wrogich technologii służących wywoływaniu takich właśnie zmian. Preambuła Konwencji podkreśla jednak, iż postęp nauki i techniki będzie otwierać nowe możliwości w zakresie oddziaływania na środowisko. Wspomniany katalog nie jest jednak katalogiem zamkniętym.

Podawane są również inne przykłady, a wśród nich: masowe rozpylanie chemicznych lub biologicznych herbicydów, wprowadzanie gatunków inwazyjnych (invasive species), wywoływanie pożarów lasów oraz jeszcze inne środki mające służyć niszczeniu na szeroką skalę zasobów naturalnych, ekosystemów, roślin, zwierząt i wytępianiu gatunków. Konwencja ENMOD w pewnym zakresie może się pokrywać z BTWC. Do zakazanych przez nią działań może być bowiem wykorzystany również czynnik biologiczny, w tym czynnik otrzymany dzięki zastosowaniu metod nowoczesnej biotechnologii. Odnośnie zakresu przedmiotowego Konwencji ENMOD należy jeszcze wyjaśnić, do jakiego rodzaju konfliktów będzie ona mogła znaleźć zastosowanie. Konwencja zakazuje wykorzystywania technik modyfikacji środowiska w celach militarnych, jak również w jakichkolwiek innych wrogich celach. Ten drugi element pozwala na objęcie zakresem Konwencji różnego rodzaju konfliktów, nie tylko konfliktów zbrojnych (both armed and unarmed conflicts (…) arguably even economic conflicts).

Konwencja ENMOD ma jednakże ograniczoną moc z uwagi na stosunkowo niską liczbę jej stron (ratyfikowało ją tylko siedemdziesiąt dwa państwa, dla porównania – stronami BTWC jest 156 państw, a CWC – 182). Wskazywanych jest kilka zasadniczych słabości tej konwencji. Po pierwsze, może ona znaleźć zastosowanie tylko wówczas, gdy zamierzona modyfikacja środowiska wypełniać będzie przynajmniej jedno z trzech kryteriów, łącznie określanych jako troika (modyfikacja taka musi być: rozległa lub długotrwała lub poważna). Ponadto, podobnie jak w odniesieniu do broni chemicznej i bakteriologicznej Protokół Genewski, Konwencja ENMOD zakazuje samego tylko użycia środków zamierzonego oddziaływania na środowisko (dlatego określa się ją mianem a 'non-use’ treaty). Nie zakazuje natomiast prowadzenia badań, rozwijania oraz testowania takich środków.

Nie każde użycie środków oddziaływania na środowisko będzie mogło być uznane za pogwałcenie Konwencji. Jest to uzależnione od tego, czy użyciu towarzyszył zamiar powodowania zniszczeń, wyrządzania szkód lub strat innemu państwu również będącemu stroną tej Konwencji. ENMOD jest umową z zakresu kontroli zbrojeń. Nie zapewnia pełnej ochrony środowiska, które może być poważnie narażone na zniszczenie podczas działań wojennych lub innych wrogich działań. Chroni tylko przed takim niszczeniem środowiska, które stanowi zamierzone działanie wymierzone we wroga. Chodzi zatem wyłącznie o taką modyfikację środowiska, która per se może zostać uznana za środek bojowy (manipulation of environment as a weapon).

Inne szkody w środowisku, które mogą być wynikiem prowadzonych działań wojennych lub innych działań wrogich, nie zostały natomiast tą ochroną objęte. W tym kontekście należy przypomnieć zasadę nr 24 Deklaracji z Rio de Janeiro w sprawie Środowiska i Rozwoju. Kierując się tą właśnie zasadą, społeczność międzynarodowa powinna podejmować wysiłki na rzecz dalszego rozwijania prawa międzynarodowego, by mogło ono jak najlepiej służyć ochronie środowiska zarówno w warunkach pokoju, jak również konfliktów zbrojnych, biorąc przy tym pod uwagę nieustanny i niezwykle w obecnej dobie szybki postęp naukowy oraz techniczny, w szczególności w dziedzinie nauk o życiu (life sciences).

8. Zakończenie

Rolą prawa jest wspieranie pozytywnych oraz ograniczanie negatywnych aspektów rozwoju nowych technologii, „minimalizowanie zagrożeń, a maksymalizowanie potencjalnych zysków”, jakie mogą one przynosić. Należy czynić wszystko, by postęp nie wiązał się z coraz większym zagrożeniem, lecz by służył polepszaniu bytu ludzkości. Również nowoczesna biotechnologia niesie w sobie wielki potencjał powiększania dobrobytu ludzi, jeżeli zostanie rozwinięta i zastosowana wraz z odpowiednimi środkami bezpieczeństwa dla środowiska oraz zdrowia ludzkiego. Mając to na uwadze, należy podkreślić konieczność ciągłego podejmowania wysiłków mających na celu stworzenie takich unormowań, które będą umożliwiać pełne wykorzystanie potencjału biotechnologii, jednocześnie zapewniając ochronę przed potencjalnymi zagrożeniami związanymi z jej rozwojem.