Jelonek rogacz – opis, występowanie i zdjęcia. Owady jelonek rogacz ciekawostki
Nie tylko tropikalna fauna obfituje w ekstrawagancko wyglądające owady. Jelonek rogacz jest jednym z największych polskich chrząszczy i zdecydowanie najbardziej oryginalnym. Nic dziwnego, że jego charakterystyczna sylwetka pojawiała się już na znaczkach pocztowych, a nawet monetach wielu europejskich państw. Spotkanie z jelonkiem rogaczem zdecydowanie powinno być traktowane jako zaszczyt!
Niczym szlachetny jeleń wśród leśnych ssaków, jelonek rogacz (Lucanus cervus) jest prawdziwym arystokratą wśród rodzimych owadów. Ponieważ do życia potrzebuje próchniejącego drewna, spotkać go można przede wszystkim w dębowych i bukowych lasach, ale także sadach, miejskich parkach i na żywopłotach. Nie pogardzi lipą, topolą, jesionem i kasztanem, jak również starszą wiśnią czy orzechem włoskim.
Gdzie występuje jelonek rogacz?
Jelonek rogacz w pełni zasługuje na unijny paszport. Nie trapiąc się granicami, występuje od Hiszpanii i Portugalii przez całą Zachodnią Europę i Wielką Brytanię – nie ma go wszak w Irlandii. W Niemczech jest wyjątkowo dobrze zadomowiony, tak samo jak w Rumunii i na Węgrzech. W Polsce kiedyś był widokiem powszechnym, ale dziś jego stanowiska występowania są mocno ograniczone. Najłatwiej spotkać go w województwie lubuskim i dolnośląskim, ale obserwowany bywa też w dolinie Brdy na Pomorzu oraz w Wielkopolsce.
W latach 70 ubiegłego wieku jelonek rogacz zniknął z terytorium Danii, ale udało się go na tamtejsze ziemie przywrócić. Nie jest już jednak niestety spotykany na Litwie, choć wschodnie granice jego występowania sięgają nawet Syrii i Kazachstanu.
Jak wygląda jelonek rogacz?
Rodzime żuczki to zazwyczaj owady niewielkie. Tym większe zdziwienie, a dla niektórych i zgroza, gdy człowiek napotka na swojej ścieżce chrząszcza o wielkości dziecięcej dłoni. Największe z jelonków rogatych osiągają bowiem nawet 8 cm na długość, co przy ciemnobrązowej barwie robi naprawdę spore wrażenie. Tym bardziej że samce noszą dumnie na głowie żuwaczki tak ogromne, że przypominają poroże jelenia. Samice są znacznie mniejsze, do 5 cm długości, a ich żuwaczki wydają się być igraszką. W rzeczywistości są znacznie silniejsze niż te samcze i potrafią ciąć korę jak nożyczki papier.
Dla uspokojenia dodajmy, że jelonki zasadniczo nie gryzą, więc nie należy się ich bać. W obliczu zagrożenia mogą spróbować się bronić i wówczas zetknięcie z samicą zaboli bardziej. Atak jelonka rogacza jest jednak zjawiskiem niesłychanie rzadkim i nigdy niesprowokowanym.
Pod błyszczącym jak po polerce pancerzem jelonka skrywają się skrzydła, które umożliwiają rogatym owadom latanie. Z potencjału tego znacznie częściej korzystają samce, które potrafią nawet stoika zaskoczyć przelotem tuż przed samym nosem. Samice, dość oczekiwanie, wolną twardo stąpać po ziemi.
Długie życie jelonka rogacza
Bardzo wiele owadów nie dożywa nigdy zmiany rocznika. Jelonki rogacze należą jednak do nestorów – niektórym udaje się przetrwać nawet siedem Sylwestrów. W czym tkwi tajemnica tej długowieczności? W wyjątkowo długim stadium larwalnym.
Larwa, która wykluje się z jajeczka, jest zdecydowanie mniej sympatyczna niż jej rodzice. Ma bowiem postać pędraka, czyli dość grubego, jasnego robaka, o pomarańczowej głowie, zwiniętego zwykle w kłębek. Gdyby go rozprostować miałby długość nawet 10 cm! Wykarmienie takiego ciała wymaga sporo pracy i zajmuje larwie aż 5 lat! Przebywa ona wówczas zagrzebana w zmurszałym drewnie, zwykle w pobliżu ziemi, i zachłannie pochłania spróchniałą tkankę. Choć nieprzesadnie urodziwe, larwy jelonka rogacza zasługują jednak na poklask. Dzięki ich apetytowi obieg przemiany materii w przyrodzie zachodzi znacznie sprawniej.
Po pięciu latach jedzenia drewna, pędraki mają dość i przechodzą na lżejszą dietę. W tym celu przepoczwarzają się zakopane w wilgotnej ziemi. W tym stadium są wyjątkowo wrażliwe, więc nie wyściubiają „nosa” nad powierzchnię i dopiero wiosną wychodzą na świat jako dojrzałe samice i oraz samce.
Co ciekawe, od warunków w jakich żyła larwa, zależy końcowy wygląd jelonka rogacza. Przy niesprzyjającej pogodzie czy mało satysfakcjonującej strawie samce przyjmują minimalistyczne rozmiary i nie mogą pochwalić się porożem – nazywa się ich amphidontami w przeciwieństwie do okazałych telodontów.
Po co jelonkowi rogatemu rogi?
Męskie żuwaczki wcale nie ograniczają się do realizacji potrzeb konsumpcyjnych. Niczym poroże jelenia są ważnym elementem gry międzypłciowej, służąc jako narzędzie imponowania samicom i broń przeciw innym samcom. A walka o przetrwanie gatunku jest wśród jelonków wyjątkowo widowiskowa.
Dorosłe osobniki, jak już wspomnieliśmy, mają bardziej wysublimowane gusta i żywią się sokiem z drzew. Żuwaczki służą co nacinania kory i wpijania się w krwioobieg dębów czy wierzb. Na początku lata ucztujące na pniach samice, czując zbliżającą się gotowość do macierzyństwa, zaczynają rozrzucać dokoła swoje odchody wysycone stosownymi feromonami. Na jelonki rogacze działa to jak płachta na byka.
Rójka, bo tak nazywają się konkury wielkich chrząszczy, to spektakl, który w skali maxi zasłużyłby na transmisję telewizyjną. Samce zaczynają od pokazu sił – ustawione naprzeciwko siebie wykonują zastraszającą gimnastykę polegającą głównie na kołysaniu się. Następnie dochodzi do starcia. Bronią są oczywiście żuwaczki, którymi silniejszy amant próbuje chwycić rywala za głowę, tak aby mógł zepchnąć go z pnia. Co bardziej zdolni wojownicy potrafią w ferworze walki podnieść przeciwnika w powietrze i przerzucić w tył. Z takiego upadku trudno się podnieść, fizycznie i mentalnie. Inni siłacze stają niemal „na nogi” i spychają konkurentów przed siebie.
Mogłoby się wydawać, że zwycięstwo w takim pojedynku to gwarancja chwały i niebiańskich rozkoszy. Po części to prawda, bo samica uznaje swego championa i oddaje mu się przez kilka dni z rzędu, dokarmiając go jeszcze sokiem, aby starczyło mu sił. Lojalność nie jest jednak jej silną stroną. Najchętniej po zakończeniu jednej „sesji” udałaby się za kolejnym kandydatem na tatę, dlatego co zmyślniejsze chrząszcze muszą partnerkę zatrzymać przy sobie. W tym celu zniewalają ją swoimi sześcioma nogami oraz żuwaczkami, tym samym broniąc swojego genetycznego dziedzictwa.
Gdy samica już uspokoi swoje zdradzieckie zapędy, schodzi na ziemię i przemierza podszycie poszukując zakopanego w glebie kawałka próchniejącego drewna. To najlepsze miejsce, aby złożyć jajeczka.
Ochrona jelonka rogacza – czy ten chrząszcz jest zagrożony?
W Polsce jelonek rogacz od 1952 r. objęty był ścisłą ochroną gatunkową. W 2014 r. status ten złagodzono do częściowej ochrony, ale nie oznacza to wcale, że zniknęły powody do niepokoju. Owadzi król lasu w skali świata uważany jest za gatunek bliski zagrożenia, a dodatkowo figuruje w Załączniku II Dyrektywy Środowiskowej UE oraz na Czerwonej Liście Zwierząt Zagrożonych w Polsce.
Kurczenie się poszczególnych populacji jest jednoznacznie zawinione działalnością człowieka. Za główne czynniki kryzysu uważa się wycinkę drzew matecznych, ograniczanie powierzchni lasów dębowych, a także chemiczne opryski. Nie pomaga też zachwyt nad porożem jelonka rogacza – wciąż nie brakuje kolekcjonerów ochotnych do wyłapywania samców.
Ekolodzy zachęcają więc, aby wspierać jelonki rogacze. Przenosić je ostrożnie z jezdni i ścieżek na pobocze, pozostawiać im próchniejące kawałki drewna w sadach i ogrodach, nie niszczyć starych pniaków i kłód w lesie. To, co nam wydaje się martwe, bywa wszak ośrodkiem owadziego życia!
Absolwentka Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, która oddała się pasji zgłębiania zagadek świata i pisania o nich. Specjalizuje się w ekologii, klimatologii i naukach przyrodniczo-naukowych. Żyje ponad granicami, dużo podróżuje, a w wolnym czasie pływa.
Opublikowany: 29 września, 2023 | Zaktualizowany: 29 lipca, 2025
- „Guidelines for the monitoring of Lucanus cervus expand article info” Marco Bardiani i in., https://natureconservation.pensoft.net/article/12687/, 5/09/2023;
- “Stag beetles in Europe” PTES, https://ptes.org/grants/worldwide-projects/stag-beetles-europe/, 5/09/2023;
- “Stag Beetle – Lucanus cervus (Linnaeus, 1758)” EEA, https://eunis.eea.europa.eu/species/Lucanus%20cervus, 5/09/2023;
- “The stag beetle Lucanus cervus (LINNAEUS, 1758)” Klaas Reißmann, https://www.kerbtier.de/Pages/Themenseiten/enHirschkaefer.html, 5/09/2023;
- “Stag beetle” The Wildlife Trusts, https://www.wildlifetrusts.org/wildlife-explorer/invertebrates/beetles/stag-beetle, 5/09/2023;
