Psy w ratownictwie górskim – nieocenieni towarzysze poszukiwań
Ratownictwo na obszarach górskich stanowi nie lada wyzwanie z powodu zmieniających się warunków pogodowych, trudnego terenu i dużych obszarów, jakie trzeba przeszukać. Specjalnie wyszkolone psy ratownicze (SAR, z ang. Search And Rescue) to nieocenieni towarzysze poszukiwań, dzięki którym służby ratunkowe mogą szybciej zlokalizować zaginionych. Szkolenie takich psów wymaga jednak czasu, dyscypliny i ogromnego zaangażowania zarówno ze strony psa, jak i jego przewodnika.
Trening psów ratowniczych – jak rodzą się górscy bohaterowie?
Szkolenie psów do akcji ratowniczych w górach rozpoczyna się już w wieku szczenięcym i trwa przeciętnie od 1,5 do 2 lat. W tym czasie pies przechodzi podstawową tresurę uczącą posłuszeństwa, specjalistyczne kursy oraz testy, dzięki którym można ocenić jego gotowość do akcji ratowniczych. W większości krajów europejskich takie testy uwieńczone są przyznaniem certyfikatu, który potwierdza umiejętności czworonogów oraz ich zdolność do pracy w ekstremalnych warunkach. W Polsce zasady certyfikacji reguluje Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 28 grudnia 2021 r.
Szkolenie psów SAR wymaga systematycznego treningu, który koncentruje się na kilku kluczowych aspektach:
- Nauka poszukiwania zapachu człowieka: Węch psów jest nawet 10 tys. – 100 tys. bardziej wrażliwy niż człowieka, co umożliwia czworonogom wyczuwanie charakterystycznego zapachu pojedynczych osób, również w trudnych warunkach śniegowych czy pod ziemią. Trening zaczyna się od prostych ćwiczeń w odnajdywaniu zapachu znanej osoby, a z czasem obejmuje coraz bardziej skomplikowane symulacje poszukiwań zaginionych na rozległym terenie.
- Praca w trudnym terenie: Aby pies był w stanie sprostać warunkom górskim, trening obejmuje chodzenie po śliskich skałach, wspinanie się, poruszanie po stromych zboczach i radzenie sobie w nieprzewidywalnych sytuacjach, takich jak nagłe lawiny.
- Współpraca z przewodnikiem: Psy ratownicze pracują w ścisłej współpracy ze swoim przewodnikiem, a ich relacja opiera się na zaufaniu i wzajemnym wsparciu. Przewodnik musi znać zachowania psa i jego reakcje, aby być w stanie odczytywać jego sygnały i dostosowywać działania do danej sytuacji. Pies musi natomiast precyzyjnie realizować każde polecenie, nie zważając uwagi na bodźce rozpraszające.
- Socjalizacja z ludźmi: Psy-ratownicy pracują z ofiarami wypadków, a więc ludźmi często wystraszonymi, spanikowanymi, w złym stanie psychicznym. Tresura pomaga zwierzętom zachowywać się empatycznie i dostarczać psychologicznego wsparcia odnalezionym.
Golden retriever jako pies ratownik, fot. Photology75/envato
Najczęściej wykorzystywane rasy psów ratowniczych
W akcjach ratowniczych w górach używa się psów o określonych cechach fizycznych i psychicznych. Powinny one być silne i wytrzymałe, a jednocześnie pewne siebie, nieskore do agresji i odważne. Muszą również wykazywać umiejętność szybkiego reagowania na polecenia wydawane z odległości. Wśród najczęściej wykorzystywanych ras SAR można wyróżnić:
- Owczarki niemieckie – inteligentne, posłuszne i wytrzymałe. Dzięki silnemu instynktowi tropiącemu oraz dużej zdolności do adaptacji świetnie sprawdzają się w różnych warunkach terenowych.
- Owczarki belgijskie Malinois – często wybierane do zadań specjalnych, często w policji, ze względu na wysoką sprawność fizyczną i zwinność. Są bardzo pracowite, mają silny instynkt łowiecki i świetnie reagują na polecenia.
- Labradory retrievery – psy bardzo przyjazne, ale także wytrzymałe, o doskonałym węchu. Nadają się do wykorzystania w długich w akcjach ratowniczych wymagających wielogodzinnej pracy.
- Border collie – inteligentne, zdolne do intensywnej pracy, często szkolone do zadań wymagających precyzyjnego tropienia. Border collie sprawdzają się również w akcjach, w których konieczne jest szybkie reagowanie na zmieniające się okoliczności – są niezwykle zwinne i dają sobie radę w najtrudniejszym terenie.
Rasa nie jest jednak czynnikiem rozstrzygającym o kwalifikacji do szkolenia. W zastępach ratowników górskich pracuje wiele psów ras mieszanych, a o ich przydatności do pracy decydują raczej cechy osobnicze oraz poziom i jakość szkolenia.
Tabela przedstawiająca rasy psów wykorzystywanych w ratownictwie górskim; opracowanie własne
Wyzwania w górskiej pracy ratowniczej
Praca w górach jest trudna dla ludzi i psów. Zmienna pogoda, nagłe burze śnieżne, nieoczekiwane lawiny, a także trudne, śliskie i strome ścieżki mogą skutecznie utrudnić akcję poszukiwawczą. W zimie dodatkowym problemem są niskie temperatury, choć co do zasady psy znoszą je znacznie lepiej niż ich przewodnicy. Nie oznacza to jednak, że nie mogą doznać uszczerbku na zdrowiu po godzinach nieprzerwanej pracy. Warunki, których pracują, np. po zejściu lawiny, są niebezpieczne same w sobie.
Organizacje zajmujące się ochroną psów ratowniczych podkreślają, że ryzyko związane jest nie tylko z fizycznym wyczerpaniem, ale także emocjonalnym bagażem. Psy to zwierzęta z natury empatyczne, a praca z ludźmi poszkodowanymi, a w szczególności zaś strata przewodnika lub psich kompanów może być dla nich poważnych ciosem.
Rolą przewodnika jest odpowiednio zarządzać działaniami psa, tak aby zapobiec przemęczeniu i urazom. Człowiek musi więc prawidłowo odczytywać oznaki wycieńczenia czy apatii i dopasowywać plan akcji ratowniczej do realnych możliwości czworonogów. Zmęczony pies jest nie tylko słabszy, ale mniej efektywny w poszukiwaniach i bardziej podatny na choroby.
Statystyki: psy ratownicze na świecie
Liczba psów ratowniczych stale rośnie, a w samej Europie działa ich obecnie około 3–4 tysięcy. Wiele z nich specjalizuje się w ratownictwie górskim, gdzie pomagają zarówno służbom ratowniczym, jak i organizacjom pozarządowym. W Szwajcarii, Austrii, Francji i Włoszech psy ratownicze są nieodzowną częścią górskich zespołów ratunkowych, szczególnie podczas zimowych lawin. W Polsce liczba psich ratowników w GOPR nie przekracza zwykle 30; więcej pracuje w WOPR oraz Straży Pożarnej.
Światowy Związek Organizacji Ratowniczych podaje, że ogólna liczba certyfikowanych psów ratowniczych wynosi nawet 10 tysięcy, a ich praca znacząco skraca czas poszukiwań i zwiększa szanse na odnalezienie żywych osób. Średnio jedna para psa i przewodnika przeszukuje powierzchnię od 30 do 50 hektarów w kilka godzin, co jest praktycznie niemożliwe dla samotnego ratownika.
Według danych opublikowanych przez Euronews w akcjach ratunkowych 70% wysiłków poszukiwawczych realizują psy, a zaledwie 30% ludzie. Skuteczność psów w zlokalizowaniu zaginionego sięga od 75 do 100%, ze średnią na poziomie 91% – to imponujący poziom sukcesu. Według GOPR pies zastępuje nawet 6 osób podczas akcji poszukiwawczej.
Psy border collie wykorzystywane są w ratownictwie ze względu na swoją zwinność i inteligencję, fot. wirestock/envato
Psy ratownicze jako bohaterowie na służbie
Psy ratownicze odgrywają kluczową rolę w akcjach ratunkowych, przeszukując rozległe i trudne do pokonania tereny w poszukiwaniu osób potrzebujących pomocy – zawalonych, unieruchomionych, rannych i bezsilnych. Ich praca jest bezcenna, gdyż wydatnie skraca czas poszukiwań i zwiększa szanse na odnalezienie na czas. Każda akcja ratownicza wymaga cierpliwości, odwagi i wytrzymałości, ale także skutecznej współpracy między psem a jego przewodnikiem.
Mimo rozwoju nowych technologii, psy ratownicze pozostają niezastąpione, jeśli chodzi o skuteczność odnajdowania ludzi przysypanych przez lawiny czy odłamki skał. Potrafią kierować się nawet starymi tropami, a po odnalezieniu zaginionego skutecznie przywołują pomoc. W przypadku tragicznych wypadków, w których nie da się już nic zrobić, psy ratownicze pomagają lokalizować ciała ofiar, co również jest bardzo ważnym zadaniem w służbie górskiej.
Mało kto myśli i mówi o „emeryturze” psów-ratowników. Wysłużone, starsze zwierzęta muszą po pewnym czasie odejść ze służby, co okupują często stresem i smutkiem. Warto jest więc wspierać wysiłki zmierzające do zapewnienia czworonożnym bohaterom górskim godnego schyłku życia.
Psy ratownicze – pytania i odpowiedzi
Gdzie pracują psy ratownicze?
Psy ratownicze wykorzystywane są nie tylko w górach, ale także do wodnych akcji ratunkowych, w poszukiwaniach policji oraz po naturalnych kataklizmach.
Jak długo może służyć pies ratowniczy?
Ze względu na wymagającą pracę psy ratownicze zwykle odchodzą na emeryturę w wieku 5-10 lat.
Kto zajmuje się szkoleniem psów ratowniczych?
W Polsce pary przewodników z psami szkolone są przez jednostki Straży Pożarnej oraz w specjalnych ośrodkach szkoleniowych, np. SAR Academy w Bydgoszczy.
- Górska Służba Ratunkowa (GOPR). "Psy ratownicze w służbie GOPR." Dostępne online: https://www.gopr.pl [dostęp: 2024-10-25].;
- Międzynarodowa Organizacja Ratownicza (IRO). "Psy ratownicze na świecie: Szkolenie i certyfikacja." International Rescue Organization, 2023. Dostępne online: https://www.iro.org.;
- Swiss Alpine Rescue. "Search and Rescue Dogs in Alpine Areas: Training and Challenges." Swiss Alpine Rescue, 2023. Dostępne online: https://www.alpine-rescue.ch.;
- World Rescue Dog Organisation. "Global Statistics of Rescue Dogs." World Rescue Dog Organisation Report, 2022.;
- Czajkowski, Marek. "Ratownictwo górskie z udziałem psów - zarys problematyki i wyzwań." Bezpieczeństwo i Ratownictwo Górskie, tom 15, nr 2, 2021, s. 43-56.;
- Levin, Sarah. Dogs in Disaster Response: Training, Techniques, and Trials. New York: Rescue Press, 2020.;
- Bradtke, Urszula. "Psy ratownicze w Europie – organizacje, statystyki i specjalizacje." Miesięcznik Ratownictwa Specjalistycznego, nr 8, 2023, s. 15-20.;
- Kaczmarek, Adam. "Współpraca psa i człowieka w górach: Psychologiczne aspekty i wyzwania." Przegląd Ratownictwa, tom 12, nr 4, 2022, s. 90-102.;
