Grzyby saprotrofy – grzyby, które żywią się związkami organicznymi zawartymi w martwych tkankach zwierzęcych i roślinnych. Potrafią rozkładać drewno, odchody zwierzęce, a nawet keratynę obecną w piórach, rogach i kopytach, przez co stanowią bardzo ważny element łańcucha pokarmowego. Grzyby saprofityczne odróżniamy od grzybów symbiotycznych (wchodzących w mikoryzę) oraz grzybów pasożytniczych, odżywiających się kosztem żywych organizmów. Wiele gatunków w królestwie grzybów może być zarówno pasożytami jak i saprotrofami.

Saprotrofy, saprofity a saprobionty i saprofagi – jaka jest różnica?

Na początku warto wyjaśnić różnice między pojęciami często używanymi zamiennie. Najwyższym z nich pod względem kategorii są saprobionty, czyli wszelkie organizmy pobierające energię z martwych szczątek organicznych. Jeśli nie są to zwierzęta, mówimy o nich saprotrofy – do tej grupy należy właśnie większość gatunków grzybów.

Saprofity natomiast to dawna nazwa, która opierała się na tezie, że grzyby i bakterie należą do roślin. W praktyce bywa czasem stosowana zamiennie, choć nie jest to poprawne pod względem naukowym. Z kolei saprofagi to zwierzęta saprobiontyczne, do których należą np. dżdżownice.

Grzyby saprotroficzne (saprofityczne) – przykłady

Grzyby saprotroficzne są szeroko rozpowszechnione na całym świecie, poza Antarktydą. Należą do nich zarówno gatunki o dużych owocnikach, z tradycyjnymi kapeluszami, jak i grzyby mikroskopijne tworzące ledwie nalot na drewnie.

Próchnilec maczugowaty (Xylaria polymorpha) – pospolity w Polsce gatunek, występujący na wszystkich kontynentach i rozwijający się na martwym drewnie.
Trzęsak listkowaty (Phaeotremella foliacea) – gatunek rzadki w Polsce, rozwijający się na martwych pniach buków, dębów i grabów.
Stroczek domowy (Serpula lacrymans) – grzyb domowy powodujący brunatną zgniliznę drewna.
Wrośniak różnobarwny (Trametes versicolor) – kosmopolityczny grzyb obecny w całej Europie i wywołujący białą zgniliznę zdrewna.
Gnojanka żółtawa (Bolbitius titubans) – pospolity w Polsce gatunek o żółtych, śliskich kapeluszach, który rozwija się na odchodach zwierzęcych oraz rozkładającej się trawie.
Kołpaczek mierzwiowy (Panaeolus papilionaceus) – rzadki w Polsce grzyb rosnący przede wszystkim na łajnie bydlęcym oraz łąkach nim nawożonych.
Rogowniczka ptasia (Onygena corvina) – rzadki gatunek grzyba rozkładającego włosy i pióra ptaków.

Gatunki grzybów, które atakują zdrowe drzewa, a po ich obumarciu żywią się związkami zawartymi w drewnie nazywamy saprotrofami fakultatywnymi. Należy do nich m.in. pospolity w całej Polsce hubiak pospolity (Fomes fomentarius).

Czytaj więcej

Mechanizm odżywiania się saprotrofów

Rośliny do życia wykorzystują proces fotosyntezy warunkowany obecnością chlorofilu w tkankach zielonych. Zwierzęta posiadają mniej lub bardziej rozwinięte układy pokarmowe, które trawią spożyte pokarmy i tym samym przetwarzają je na energię. Grzyby saprotroficzne z kolei produkują swoje własne ektoenzymy, które pozwalają im rozkładać różnego typu związki typu celuloza, hemiceluloza, pektyny czy ligniny. Produktami tych przemian są m.in. cukry proste i związki aromatyczne.

W zależności od gatunku grzyby saprotrofy mają swoje preferencje. Jedne rozwijają się tylko na liściach, inne na korzeniach, jeszcze inne na odchodach. To właśnie unikalne „portfolio” enzymów determinuje, gdzie znajdą optymalne warunki do życia.

Ponieważ w przyrodzie warunkiem sukcesu jest specjalizacja, która eliminuje niszczącą konkurencję między gatunkami, i grzyby saprotroficzne nauczyły się zajmować swoje nisze. I tak na przykład jedne gatunki występują jedynie na drzewach, a inne w glebie. Niektóre preferują lasy liściaste, inne zaś mieszane. Zdarza się też tak, że wybrane gatunki rozpoczynają rozkład, a kolejne go dokańczają.

Jakie znaczenie mają grzyby saprotrofy w przyrodzie?

Grzyby saprotroficzne są bardzo ważnym elementem światowych ekosystemów. Zaliczamy je do kategorii reducentów, a więc organizmów rozkładających złożone związki organiczne na proste związki organiczne oraz związki nieorganiczne (minerały).

Co warte podkreślenia, grzyby saprotrofy to jedyne organizmy na świecie zdolne do rozkładania drewna. To dzięki nim martwe pnie i połamane gałęzie nie zaśmiecają lasów w nieskończoność, ale próchnieją i wzbogacają podłoże, pomagając rozwojowi roślin. Pod rozkładającymi się liśćmi i kawałkami kory idealne warunki do życia znajdują również owady. Zmiękczając martwe pnie saprotrofy ułatwiają też wykuwanie dzięciołom wykuwanie dziupli, które potem wykorzystywane bywają np. przez wiewiórki.

Bez działalności grzybów saprotrofów bardzo wiele związków obecnych w przyrodzie byłoby nie do odzyskania. Potencjał rozkładania celulozy czy ligniny sprawia tymczasem, że do naturalnego obiegu powracają ogromne ilości węgla i azotu.

W wielu przypadkach grzyby saprotroficzne są więc też sprzymierzeńcem ogrodników, przyspieszając proces powstawania kompostu. W leśnictwie natomiast umyślnie wprowadza się je na problematyczne obszary, takie jak bory suche czy grunty po wykorzystaniu rolniczym w celu tzw. melioracji biologicznej.

Szkody związane z działalnością grzybów saprotroficznych

Grzyby saprotrofy, które rozkładają celulozę oraz ligninę powodują tzw. białą zgniliznę drewna, natomiast te, które „trawią” jedynie celuluzę odpowiedzialne są za brunatną zgniliznę drewna. Obie te choroby mają negatywne znaczenie gospodarcze, gdyż atakują drewno wykorzystane do produkcji np. podłóg, konstrukcji budowlanych, mebli, itd. Można się przed nimi chronić za pomocą impregnacji drewna z wykorzystaniem np. olejów czy specjalnych lakierów.

Przykładem grzybów saprotroficznych jest również pleśń, która powoduje ogromne straty w uprawach, niszczy ludzkie zapady żywności i może mieć bardzo negatywny wpływ na zdrowie. To właśnie strzępki pleśni wytwarzają mykotoksyny, uważane za substancje wysoce rakotwórcze.

Bibliografia:

„Functional and ecological consequences of saprotrophic fungus–grazer interactions” Thomas W Crowther i in., www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3475375/, 19/02/2024
“Saprotrophic fungi” RHS, https://www.rhs.org.uk/biodiversity/saprotrophic-fungi, 19/02/2024
“The hidden potential of saprotrophic fungi in arable soil: Patterns of short-term stimulation by organic amendments” Anna Clocchiatti i in., https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S092913931930976X, 19/02/2024
“Natural History of Fungi” David Malloch, http://website.nbm-mnb.ca/mycologywebpages/NaturalHistoryOfFungi/Saprotrophs.html, 19/02/2024
“SAPROTROFY – ROLA W EKOSYSTEMIE LEŚNYM ORAZ MOŻLIWOŚĆ ICH WYKORZYSTANIA W GOSPODARCE LEŚNEJ” Czesław Bartnik, Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 9. Zeszyt 2/3 (16) / 2007