Próchnilec maczugowaty (Xylaria polymorpha)

Nazywana/y także: bombardia maczugowata, drewniak maczugowaty, palce umarlaka

Tagi

Grzyby niejadalne Grzyby saprotrofy

Spis treści

Wstęp
Sezon
Występowanie
Wygląd
Właściwości
Zastosowanie
Galeria zdjęć

Wstęp

Próchnilec maczugowaty to grzyb niejadalny o trudnym do pomylenia, upiornym wyglądzie. Zaliczamy go do rodziny próchnilcowatych Xylariaceae i gromady workowców. Pozostaje częsty w Polsce, nie wymaga ochrony. Do rozwoju nieodmiennie potrzebuje martwego drewna drzew lub krzewów liściastych. Niekiedy jednak wydobywa z pniaków lub konarów zagrzebanych dość głęboko w glebie, co sprawia wrażenie jakby wyrastał z ziemi.

Sezon

Próchnilec maczugowaty zawiązuje owocniki jesienią. Bywa często opisywany w prasie lokalnej i na stronach nadleśnictw w okolicach Wszystkich Świętych / Halloween.

Występowanie

Próchnilec maczugowaty występuje niemal na całym świecie, prócz Afryki oraz Antarktydy. Zwykle bywa częsty.

Kępy owocników obserwuje się najczęściej tuż przy ziemi, na pniakach i opadłych gałęziach buka, dębu albo graba, w parkach, lasach gospodarczych i na cmentarzach.

Wygląd

Plecha próchnilca maczugowatego składa się, podobnie jak u wielu innych nadrzewnych workowców z jego rodziny, z podkładki (stromy), zarodni bezpłciowych (konidialnych) oraz postaci płciowej (doskonałej, teleomorfy).

Podkładka to warstwa mocno zbitej grzybni, zbudowanej z wyjątkowo silnie posplatanych strzępek. Można ją potraktować jako swego rodzaju zbiorowy owocnik, rodzący zarówno zarodniki bezpłciowe (konidia) jak i płciowe (askospory). U opisywanego tu gatunku będzie ona bocznie spłaszczona, nieregularnie maczugowata w kształcie, z ledwo dostrzegalnym, króciutkim trzonkiem, silnie zdrewniała, twarda w dotyku. Osiąga zwykle 40 – 100 x 10 – 30 mm. U młodych egzemplarzy będzie szara, potem coraz bardziej brunatna, brązowo-czarna, wreszcie cała smoliście czarna.

Wrażenie matowości przy dotknięciu podkładki próchnilca maczugowatego wynika z podziurawienia jej niezliczonymi otworkami (zwanymi w tym przypadku ostiolami). Każda taka ostiola prowadzi ku właściwym, niepozornym owocników, w przypadku workowców z rodzaju próchnilec zaliczanych do perytecjów (otoczni) czyli mikroskopijnych owocników o gruszkowatym bądź okrągłym kształcie.

Teleomorfa próchnilca maczugowatego to właśnie owe straszące dzieci „palce umarlaka”. Będzie delikatniej nakrapiana, a jednocześnie ciemniejsza od podkładki. Osiąga do 25 mm grubości przy 25-100 mm wysokości.

Zarodniki bezpłciowe (konidia) opisywanego gatunku tworzą się wiosną. Uwalniane są z całej powierzchni podkładki, pokrytej zarodniami. Charakteryzują się diploidalną (podwójną) liczbą chromosomów i wymiarami 6-7 × 10-13 μm.

Zarodniki płciowe (workowe, askospory) próchnilca maczugowatego zawiązują się latem i jesienią. Wydostają się ostiolami. Charakteryzują się haploidalną (pojedynczą) liczbą chromosomów oraz wymiarami 5-9 × 20-32 μm.

Próchnilca maczugowatego najłatwiej pomylić z pokrewnym próchnilcem długotrzonkowym Xylaria longipes. Ten ostatnie będzie smuklejszy i drobniejszy, o mniejszych zarodnikach (tak 5,5-7,5 na 13-16 µm), rozwijający się na gnijącym drewnie klonów.

Spośród gatunków ginących i prawnie chronionych dość podobne mogą być pewne buławki Clavariadelphus, szczególnie pałeczkowata C. pistillaris i spłaszczona C. ligula. Buławki różnią się od próchnilca jaśniejszymi barwami.

Właściwości

Jako grzyb saprofit (roztocze) rozkłada drewno. Próchnilec maczugowaty odgrywa ważną rolę w obiegu materii i przepływie energii. Miejscami może być szkodliwy dla niezabezpieczonego drewna, powodując zgniliznę.

Zastosowanie

Trwają wytężone badania nad jak najszerszym wykorzystaniem próchnilca maczugowatego w biotechnologii na skalę przemysłową. Wydzielane przezeń enzymy, zwłaszcza lakaza katalizuję utlenienia przy udziale tlenu atmosferycznego wielorakich związków organicznych, tak naturalnych jak sztucznych, głównie aromatycznych (o budowie pierścieniowej).

Okres występowania

III

VII

VIII

XII

Galeria zdjęć

Próchnilec maczugowaty. Źródło: Arpad Laszlo/Shutterstock

Próchnilec maczugowaty. Źródło: Svitlyk/shutterstock

Próchnilec maczugowaty. Źródło: bogdan ionescu/Shutterstock

Bibliografia

Chlebicki, A. (2008).; "Some overlooked and rare xylariaceous fungi from Poland."; Polish Botanical Journal, 53(1), 71-80.;
Crous, P.W., Wingfield, M. J., Chooi, Y. H., Gilchrist, C. L., Lacey, E., Pitt, J. I., ... & Venzhik, A. S. (2020).; "Fungal Planet description sheets: 1042–1111. Persoonia:"; Molecular Phylogeny and Evolution of Fungi, 44, 301.;
Gierczyk, B., Kujawa, A. (2020).; "Contribution to the Knowledge of Mycobiota of the Wielkopolski National Park (W Poland)."; Acta Mycologica, 55(1).;
Jang, Y. W., Lee, I. K., Kim, Y. S., Lee, S., Lee, H. J., Yu, S. H., & Yun, B. S. (2007).; "Xylarinic acids A and B, new antifungal polypropionates from the fruiting body of Xylaria polymorpha."; The Journal of Antibiotics, 60(11), 696-699.;
Læssøe, T. (1993).; "Xylaria digitata and its allies—delimitation and typification—II."; Persoonia-Molecular Phylogeny and Evolution of Fungi, 15(2), 149-153.;
Liers, C., Ullrich, R., Pecyna, M., Schlosser, D., & Hofrichter, M. (2007).; "Production, purification and partial enzymatic and molecular characterization of a laccase from the wood-rotting ascomycete Xylaria polymorpha."; Enzyme and Microbial Technology, 41(6-7), 785-793.;
Marcinkowska J. (2012).; "Oznaczanie rodzajów grzybów sensu lato ważnych w fitopatologii."; PWRiL, Warszawa.;
Nurcihan, H., Ilgaz, A., & Basaran, D. (2011).; "Antimicrobial potential of Xylaria polymorpha (Pers.)"; Grev. African Journal of Microbiology Research, 5(6), 728-730.;
Shiono, Y., Motoki, S., Koseki, T., Murayama, T., Tojima, M., & Kimura, K. I. (2009).; "Isopimarane diterpene glycosides, apoptosis inducers, obtained from fruiting bodies of the ascomycete Xylaria polymorpha."; Phytochemistry, 70(7), 935-939.;