Czaple w Polsce i ich znaczenie dla przyrody
Trudno o drugiego tak eleganckiego i efemerycznego ptaka jak długonoga czapla tkwiąca nieruchomo nad brzegiem rzeki. W Polsce spotyka się dwa lęgowe gatunki czapli oraz cztery zalatujące, choć granice te są dość płynne. Spotkanie któregokolwiek z nich jest nie lada doświadczeniem, nie tylko dla miłośników ornitologii. Mało kto wie, że te szlachetne ptaki odgrywają w ekosystemach bardzo istotną rolę.
Czapla siwa
Jeśli widziałeś kiedyś w Polsce czaplę, to najprawdopodobniej była to czapla siwa (Ardea cinerea), którą dość łatwo jest pomylić z żurawiem. Nasza bohaterka jest jednak mniejsza i nie posiada charakterystycznego żurawiego pióropusza na ogonie. Szaro-popielata, jak sama nazwa wskazuje, wyróżnia się białą szyją i głową oraz długim, żółtym dziobem, który doskonale radzi sobie z całkiem dużymi rybami, ptakami, ślimakami, a nawet wężami. Czapla najchętniej brodzi w płytkiej wodzie w poszukiwaniu pokarmu, ale zimą przeczesuje również pola i łąki.
W Polsce populacja czapli siwej wydaje się wzrastać. Według danych Państwowego Monitoringu Środowiska w latach 2020-2023 liczby zasiedlonych stanowisk wahały się w granicach 175–183. Łączna liczba zajętych gniazd czapli siwej wyniosła 12 955 rozmieszczonych przede wszystkim w Wielkopolsce oraz na Warmii i Mazurach. To nie tylko ciekawostka ornitologiczna, ale ważny fakt ekologiczny.
Zdaniem naukowców z Uniwersytetu Marie-Curie Skłodowskiej w Lublinie czapla siwa jest wpływowym inżynierem ekosystemów. Kolonie złożone z setek gniazd stają się w sezonie prawdziwą kwaterą dowodzenia. Z jednej strony, głodne czaple regulują równowagę biologiczną wśród ryb, płazów i małych ssaków; z drugiej mogą być jednak szkodnikiem lasów.
Lubelscy uczeni dowiedli, że w regionach wysokiej koncentracji czaplich gniazd, zanikają naturalne gatunki podszycia sosnowych borów, a prawie 30 razy wzrasta liczba gatunków eutroficznych i ruderalnych, a więc lubiących duże dawki azotu i słonecznego światła. To skutek odchodów i wypluwek czaplich, które zasadniczo zmieniają biochemiczne właściwości gleby.
Czapla siwa nad brzegiem rzeki, źródło: Quartl, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Czapla biała
Nasi przodkowie nie mieli wiele sposobności, aby zaobserwować imponującą urodę czapli białej (Ardea alba) – wysokiej, smukłej i odzianej w śnieżnobiałe pióra. Przez wieki był to gatunek rzadko zalatujący do Polski, ale od lat 80. XX w. jego populacja w Europie zaczęła znacząco wzrastać, zwiększając zasięg na zachód i północ. Przyczyn naukowcy dopatrują się w zwiększeniu podaży żywności, ochronie gatunkowej i zmianie klimatu.
W Polsce w latach 90. zaczęto zauważać zwiększoną częstotliwość odwiedzin czapli białej, a pod koniec dekady pierwsze trzy pary założyły gniazda na Bagnach Biebrzańskich. W rezultacie od XXI w. zaliczamy czaplę białą do krajowych gatunków lęgowych, a według Polskiego Monitoringu Ptaków w 2024 r. na 18 stanowiskach stwierdzono aż 1225 gniazdujących par, skupionych na Suwalszczyźnie i Lubelszczyźnie.
Śnieżnobiałe czaple stały się już symbolem mokradeł. Jako drapieżnicy dokonują one selekcji mniejszych gatunków, przede wszystkim ryb, płazów, gadów i skorupiaków, dbając o harmonię w ekosystemie. Niestety, jajeczka czapli białych mają wyjątkowo cienkie skorupki i łatwo przesiąkają zanieczyszczeniami – w szczególny sposób zagrażają im rtęć i węglowodory obecne w wodzie oraz rybach – związki te wpływają na fizjologię, zachowanie i płodność ptaków. Miejmy nadzieję, że nowi polscy lokatorzy nie poczują się więc zbyt szybko niemile widziani.
Czapla biała polująca na ryby; źródło: PeterRohrbeck, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Czapla purpurowa
W latach 60. XX w. w Polsce po raz pierwszy odkryto gniazda czapli purpurowej (Ardea purpurea), gatunku typowego raczej dla Europy zachodniej i południowej, Bliskiego Wschodu oraz Afryki Subsaharyjskiej. Łatwo ją rozpoznać po esowatym ciele i szaro-rdzawo-brązowym upierzeniu, ale trudno spotkać – w przeciwieństwie do czapli siwej skrywa się bowiem zwykle w szuwarach, gdzie buduje swe masywne gniazda.
Nic też dziwnego, że lęgi czapli purpurowej w Polsce owiane są tajemnicą. Dawniej obserwowano je w dolinie Baryczy oraz dolinie górnej Wisły, a w 2009 r. gniazda odnaleziono obok stawów Przeręb w województwie małopolskim. Później słuch o nich na długo zaginął, ale w 2019 r. grupę czapli purpurowych zaobserwowano na żerowisku w rzeszowskim Wisłoku. Lęgów nie odnotowano już jednak od ponad 15 lat.
Obserwacja czapli purpurowej to jednak nie tylko gratka ornitologiczna. Gatunek uważany jest przez biologów za wskaźnikowy, a jego jaja testowane są pod kątem zanieczyszczeń obecnych w wodzie. Niestety, z uwagi na wyraźne upodobanie do mokradeł, jego siedliska się gwałtownie kurczą, a globalna populacja maleje.
Czapla purpurowa w gnieździe z pisklakami, źródło: Pierre Dalous, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Czapla złotawa
Zupełną nowością i zaskoczeniem w Polsce jest czapla złotawa (Ardea ibis), którą w ciągu ostatnich kilku lat przyłapano co najmniej 20 razy na żerowaniu w rodzimych rzekach i jeziorach, przede wszystkim w obrębie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Ornitolodzy sugerują, że to jeden z pozytywnych skutków zmiany klimatu, zmieniającej trasy migracyjne ptaków wędrownych.
Czapla złotawa jest faktycznie pozłacana – wyróżniają ją żółte pióra na głowie, piersi i części grzbietu. Jest mniejsza niż czapla siwa i biała i nie tak blisko związana z wodą jak inne gatunki. Sprytnie nauczyła się bowiem korzystać z ludzkiej działalności na Ziemi i aktywnie śledzi duże stada zwierząt hodowlanych, żywiąc się pasożytującymi na krowach kleszczami i muchami, jak również spłoszonymi małymi kręgowcami. Z jednej strony, jest więc naturalnym strażnikiem zajmującym się biologiczną kontrolą bydła; z drugiej, oskarżana jest jednak o roznoszenie chorób oraz powodowanie wypadków lotniczych przez duże stada ptaków.
Czapla złotawa, źródło: Ronykr, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
Czapla nadobna
Coraz częściej w naszym kraju oglądać też można czaplę nadobną (Egretta garzetta), gatunek zalatujący, zakładający gniazda przede wszystkim w południowej Azji i Europie oraz Afryce. Jest to jedna z mniejszych czapli, o długości ciała zaledwie 55-65 cm i rozpiętości skrzydeł sięgającej 1 m. Rozpoznasz ją po białym upierzeniu w połączeniu z czarnym dziobem i nogami.
W 2003 r. grupa ornitologów z Doliny Górnej Wisły zaobserwowała w okolicach Zatoru pod Krakowem cztery młode czaple nadobne, które musiały się wykluć w pobliżu. Tym samym wzrosła nadzieja, że kolejny gatunek czapli na stałe dołączy do polskiej awifauny lęgowej. Mniej powodów do uciechy mają natomiast hodowcy ryb, gdyż sprytne czaple nadobne upodobały sobie już zarybione stawy, przedkładając je nad polowania na mokradłach.
Czapla nadobna w locie; źródło: Hobbyfotowiki, CC0, via Wikimedia Commons
Czapla modronosa
Gratką ornitologiczną są również wizyty czapli modronosej (Ardeola ralloides), gniazdującej w południowej Europie i na Bliskim Wschodzie. To jedna z najmniejszych czapli o długości ciała nieprzekraczającej 50 cm i wyjątkowo krótkiej szyi. Właściwie mało kto rozpoznałby ją jako czaplę.
Na szczęście mamy w kraju specjalistów, którzy potrafią zidentyfikować nawet najbardziej egzotycznych skrzydlatych przybyszów. Ciepłolubna czapla modronosa pojawia się tymczasem w Polsce co roku na szlaku swych wędrówek, ale obserwowana jest zaledwie 1-2 razy w sezonie. Preferuje bagniste brzegi rzek i jezior, porośnięte bogatą wegetacją.
Czapla modronosa, bardzo rzadko obserwowana w Polsce, źródło: Pierre DalousCamera location43° 15′ 38.8″ N, 1° 39′ 44.7″ E View this and other nearby images on: OpenStreetMap 43.260778; 1.662417, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Czaple w Polsce – pytania i odpowiedzi
Po czym rozpoznać czaplę?
Czaple to raczej większe ptaki brodzące o smukłych sylwetkach, prostych dziobach, długich nogach i szyi zginającej się podczas lotu w literę „S”. Obie płcie wyglądają niemal tak samo.
Gdzie w Polsce można spotkać czaple?
Czaple uwielbiają mokradła i doliny rzeczne. W Polsce upodobały sobie przede wszystkim Mazury, Podlasie, Lubelszczyznę oraz Dolny Śląsk. Czaplę siwą spotkać można jednak na większości terytorium kraju.
Jakie znaczenie w ekosystemach mają czaple?
Czaple preferują ryby, ale odżywiają się również płazami, gadami, skorupiakami, małymi ssakami i ptakami, owadami oraz dżdżownicami – są więc ważnym regulatorem równowagi biologicznej. Dodatkowo ich kolonie mogą wpływać na eutrofizację wód i mokradeł i zmianę chemicznego składu gleby.”
- „Monitoring Czapli Siwej i Białej (MCZ) | rok 2024” Monitoring Ptaków Polskich, https://monitoringptakow.gios.gov.pl/czapla-siwa-i-czapla-biala.html, 26/03/2025;
- „Rekordowa liczebność lęgowej populacji czapli białej” Monitoring Ptaków Polskich, https://monitoringptakow.gios.gov.pl/aktualnosci/rekordowa-liczebnosc-legowej-populacji-czapli-bialej.html, 26/03/2025;
- „Czapla złotawa. Nowy gatunek w Biebrzańskim Parku Narodowym?” Jedynka Polskie Radio, https://jedynka.polskieradio.pl/artykul/3375188,Czapla-z%C5%82otawa-Nowy-gatunek-w-Biebrza%C5%84skim-Parku-Narodowym, 26/03/2025;
- „Pierwszy lęg czaplona w Polsce” Jacek Betleja, https://magazyn.salamandra.org.pl/am.html?start=765, 26/03/2025;
- „The Great White Egret in Europe: population increase and range expansion since 1980” Łukasz Ławicki, https://www.researchgate.net/publication/264911105_The_Great_White_Egret_in_Europe_population_increase_and_range_expansion_since_1980, 26/03/2025;
- “Stress or help, how does the grey heron Ardea cinerea L. modify the vegetation structure of the forest floor?” Wiktoria Hryń i in., https://pbsociety.org.pl/journals/index.php/asbp/article/view/asbp.3625, 26/03/2025;
