Trwałe zanieczyszczenia organiczne
Wpływ TZO na zdrowie człowieka
Związki te kumulując się w tkankach tłuszczowych, mogą szkodzić zarówno ludziom jak i wszystkim organizmom żywym, nawet w niskich stężeniach. TZO zakłócają normalne funkcjonowanie biologiczne, co w konsekwencji może prowadzić do niewydolności rozrodczej, upośledzenia układu odpornościowego, tworzenia guzów i nowotworów, poważnych wad wrodzonych oraz uszkodzenia wątroby, śledziony i nerek. Na pewne skutki oddziaływania tych związków najbardziej wrażliwe są kobiety, niemowlęta i dzieci. Obciążając ciało matki, przekazywane są poprzez łożysko rozwijającemu się płodowi, a za pośrednictwem mleka ssącemu pierś niemowlęciu. Skutki oddziaływania tych zanieczyszczeń nie muszą ujawniać się od razu, ale dopiero po osiągnięciu przez człowieka wieku dorosłości. Na oddziaływanie TZO narażeni są głównie pracownicy i mieszkańcy osiedli usytuowanych w pobliżu źródeł tych zanieczyszczeń. Skażenie organizmu może nastąpić przez wdychanie, kontakt ze skórą oraz żywność. Narażone są również narody, których dieta zawiera duże ilości żywności pochodzącej od dzikich zwierząt, zwłaszcza ryb, ssaków morskich i innych organizmów wodnych. W dużym stopniu skażone może być również mięso zwierząt hodowlanych oraz produkty mleczne.
Występowanie i narażenie na niektóre TZO
Dioksyny i furany są wysoce toksycznymi produktami ubocznymi pewnych operacji przemysłowych takich jak spalanie, spopielanie opon, spalanie węgla i oleju, produkcja papieru i niektórych pestycydów oraz wytop metali. Powstają gdy chlor łączy się z innymi chemikaliami w wysokich temperaturach. Łącznie stwierdzono występowanie 210 tych związków, z których 17 uznano za kancerogenne. W dotychczas obowiązujących w Polsce przepisach prawnych brak jest jakichkolwiek regulacji dotyczących dopuszczalnych limitów emisji dioksyn i furanów. Nie przeprowadzono również na szeroką skalę badań skażenia środowiska, ani obecności dioksyn w tkankach ludzkich i mleku matek karmiących. Tymczasem podwyższone stężenie tych związków w organizmach matek może prowadzić do poronień lub nieodwracalnych zmian w tworzącym się organizmie dziecka.
PCBs są stosowane w przemyśle jako płyny dielektryczne w transformatorach, jako plastyfikatory do farb, tworzyw sztucznych, farb drukarskich, papieru, kleju oraz jako składniki płynu hydraulicznego turbin gazowych i pomp próżniowych. PCBs mogą powstawać podczas spalania odpadów, chlorowania wody pitnej i ścieków, w procesie bielenia celulozy chlorem. Są rakotwórcze i immunosupresyjne. Spalanie odpadów zawierających polichlorowane bifenyle, nawet w najnowocześniejszych urządzeniach, może być poważnym źródłem odpadów i emisji trwałych zanieczyszczeń organicznych. (patrz też artykuł Polichlorowane bifenyle).
Heksachlorobenzen (HCB) stosowany jest jako plastyfikator PCW i dodatek do syntetycznych wyrobów gumowych. Jest także produktem ubocznym działalności przemysłowej. Ma działanie rakotwórcze i powoduje uszkodzenia wątroby.
Pestycydy stosowane są do ochrony upraw bawełny, drzew owocowych i wielu innych typów upraw przed szkodnikami. Od 1975 roku obowiązuje zakaz produkcji i użytkowania niektórych pestycydów. Tymczasem oficjalnie przyjmuje się, że w Polsce zdeponowano łącznie 60 tys. ton tych związków. W żadnym innym kraju nie znajduje się aż tyle tego typu odpadów.
Konwencja ONZ w sprawie TZO
23 maja 2001 roku w Sztokholmie przyjęto Konwencję w sprawie trwałych związków organicznych. Jej celem jest ochrona zdrowia ludzi i środowiska. Uzgodniono, że na wstępnej liście Konwencji znajdzie się 12 najbardziej niebezpiecznych zanieczyszczeń organicznych: dioksyny, furany, PCBs, heksachlorobenzen (HCB) oraz 9 pestycydów (aldryna, chlordan, dieldryna, DDT, endryna, heptachlor, mirex i toksafen). Konwencji jednak nie ratyfikowano.
Polska uczestniczyła w pracach przygotowawczych do Konwencji. Jednak nigdy nie zorganizowano otwartej debaty dla zainteresowanych stron na temat TZO w Polsce i możliwości ratyfikacji Konwencji. Nie zebrano również części istotnych informacji o tych zanieczyszczeniach, ani też nie podjęto działań oszacowania ich wpływu na zdrowie ludzi i środowisko. Dotyczy to głównie dioksyn, furanów i heksachlorobenzenu. Data ratyfikacji przez Polskę Konwencji nie została dotychczas określona.
Dyrektywa Unii Europejskiej zobowiązuje kraje członkowskie do całkowitego wycofania PCBs do 2010 roku.
Wnioski
TZO docierają do organizmu razem z powietrzem, którym oddychamy, pożywieniem i wodą. Można je znaleźć m.in. na wybrzeżach Pacyfiku, Kanady i Stanów Zjednoczonych, a także w ciałach orek, wielorybów i ryb. Ich obecność stwierdzono również w Etiopii, gdzie skaziły powietrze, wodę i glebę oraz Pakistanie, gdzie składowiska odpadów medycznych są źródłem rozprzestrzeniających się dioksyn. Jest to powodem wielu chorób i narodzin kalekich dzieci. Również w Polsce stwierdza się znaczne przekroczenia dopuszczalnych poziomów TZO w organizmach ludzkich. Jest to spowodowane m.in. brakiem właściwej kontroli urządzeń przemysłowych, instalacji spalających odpady oraz przedostawaniem się do środowiska substancji toksycznych z niewłaściwie wykonanych składowisk odpadów.
Opracowano na podstawie „Raportu na temat trwałych zanieczyszczeń organicznych w Polsce” Ogólnopolskiego Towarzystwa Zagospodarowania Odpadów
(ul. Zbydniowicka 12, 30-698 Kraków, tel./fax: (012) 654 99 86, 0501 75 106,
Agnieszka Pilarczyk
Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych
Kraków, sierpień 2001






